In 13 verschillende beschouwingen gaan we de komende weken de herdgangen afzonderlijk onder de loep nemen. We kijken terug naar het verleden, de ligging, met een korte geschiedenis en bezien wat er nu nog van over is. Daarnaast herinneringen en verhalen met (oud)-buurtbewoners over het reilen en zeilen vroeger in zo’n buurtschap. Door de grote uitbreidingen van Tilburg na 1880 zijn er ook nieuwe buurten ontstaan die vroeger nog weiland waren, te denken valt aan Groeseind, De Besterd, en Theresia. Toch kunnen al deze buurten nog gelinkt worden aan de herdgangen van vroeger. Nu deel 9, de herdgang De Hasselt.
De Hasselt is ook al een oude herdgang, die in de loop van de tijd van vorm is veranderd. Het centrum is het Hasseltplein geweest. Maar dat zag er vroeger veel anders uit, de Hasseltse kapel stond namelijk niet op het plein zelf, zoals nu, maar lag ten Zuid-Oosten van het plein. De naam ‘Hasselt’ is al erg oud en komt al in de archieven voor rond 1380. Het Hasseltplein lag het dichtst bij ‘het kasteel van Tilburg’, de ‘Steenen Kamer’ genoemd volgens het Rijksarchief van Brussel uit 1477.
Het valt daarmee onder de herdgang van de Hasselt, alhoewel de herdgangen van de Hoeven en de Veldhoven ook in de nabijheid van het voormalige kasteel lagen. Bovendien mochten een aantal hoevens zich ‘kasteelhoeve’ noemen, waaronder de hoeve aan de Hasseltstraat die daar nu nog staat. Restanten en fundamenten van het kasteel zijn later opgegraven en vormen nu een parkje aan de van Bylandstraat. De herdgang van de Hasselt is ruw doormidden gesneden door de aanleg van een grote rotonde bij de Ringbaan West en Noord. Een kunstwerk op de rotonde, laat een draaiend huis zien en herinnert nog aan de aanwezigheid van een doorlopende straat en refereert naar de aloude herdgang van De Hasselt.
Ligging
De ligging van de oude herdgang De Hasselt was als volgt: De begrenzing in het westen was lag bij de Henri Blomjousstraat en de Brugstraat en Kruisherenstraat. In het zuiden was de grens ongeveer de Lage Witsie-baan, het gebied van het kasteel en de zuidkant van de huizen aan de Hasseltstraat. De oostgrens liep ongeveer tot de Kapelstraat en lag halverwege de Goirkestraat en de Van Hogendorpstraat. Het Wilhelminakanaal en de herdgang van de Stokhasselt vormde de noordelijke grens.
Korte Geschiedenis
Zoals vermeld kent de Hasselt en omgeving een lange historie. Uit bodem-vondsten blijkt dat hier ook al bewoning was voor Christus. Tezamen met Loven, De Hoeven, Broekhoven en het Laar is de basis van de herdgang grote akkers rondom een landgoed en een hoeve. In de Hasselt is dat de ‘Sterts Hoeve’, op de plek waar nu Twee Steden Ziekenhuis en de Hazelaar liggen. In 1415 werd namelijk door Thomaes Staert een grondstuk van 20 hectare aangekocht. Voor de archieven blijkt deze hoeve enkel belangrijk te zijn geweest voor de plaatsbepaling. Al een eeuw later is het grondgebied in tientallen kleinere percelen opgedeeld.
De twee belangrijkste gebouwen in de Hasselt, en voor de geschiedenis van Tilburg, zijn de Hasseltse kapel, en het Kasteel van Tilburg (Steenen Kamer).
De Hasseltse kapel is een merkwaardig fenomeen in de geschiedenis van de Tilburgse herdgangen. Nooit staat er een kerk, een kapel op een Tilburgse herdgang, alsof religie en het boeren landleven een bepaalde afstand tot elkaar verhielden. Maar de Hasseltse kapel, die in het teken staat van de Maria-verering, staat in tegenstelling tot de Heikese kerk op de markt, wel erg dicht bij een driehoek. De kapel vindt vermoedelijk haar oorsprong in de 15e eeuw, de website van de kapel vermeldt:
“Op 24 april 1540 laat Laurens Peter Verschueren in zijn testament aan “Onser Liever Vrouwen in der capellen aan die Hasselt” tien stuivers na. Dat is het eerste schriftelijk bewijs van het bestaan van de kapel. Hij moet echter tenminste een paar jaar ouder zijn. In het torentje hangt namelijk een klokje waarin gegoten staat: “Maria is mijnen naem, Jasper Moer maeckten mij int jaer ons heeren MCCCCCXXXVI” . Oudere getuigenissen zijn er niet. Het is daarom aannemelijk dat de bewoners van de ‘herdgang’ of buurtschap Hasselt de kapel kort vóór 1536 gesticht hebben.”
Het Slot van Tilburg, het Kasteel of de Steenen Kamer, om een paar alternatieve namen te geven, was eeuwenlang het grootste gebouw van de stad, en de zetel van de heren van Tilburg. De stichting van het kasteel moet ongeveer rond 1480 plaatsgevonden hebben, toen Jan Pauwelszoon van Haestrecht na de dood van zijn vader ‘De Stenen Kamer’ kocht van de leden van de familie Back (de aloude heren van Tilburg). Het was op de fundamenten gebouwd van een eerdere stenen hoeve. Alle heren van Tilburg namen hun intrek in het Kasteel, van Haestrecht, van Malsen, Schertz van Grobbendock, Van Hessen Kassel en met Van Hogendorp als laatste bewoner. Pierre van Beek schreef een uitgebreid artikel over de geschiedenis van het kasteel in het Nieuwsblad van het Zuiden op 10 april 1970. Hij beschrijft het kasteel als volgt:
“Het was geheel door een gracht omgeven en de toegang liep over een houten brug, op jukken die steunden op stenen pijlers. Twee torentjes met spitse daken flankeerden de toegang tot de brug. Het boven kelders gelegen hoofdgebouw bestond uit drie verdiepingen met een zolder, welke werd afgedekt met een schilddak, dat in het midden van de voorgevel werd onderbroken door een klokvormig dakkapelletje.
Rechts van de slotpoort zag men een vierkante traptoren met een schuin dak, waarop als versiering een peer met windijzer prijkte. De links van het hoofdgebouw gelegen vleugel had een klokgevel en een afzonderlijk dak. Aan de andere kant achter de vierkante toren had het kasteel nog een uitspringend gebouw met een trapgevel. Er waren binnen een vestibule, zalen, een bakoven en vier marmeren schoorstenen, waaronder een van Napolitaans marmer. Er wordt ook gewag gemaakt van vijf loden pompen. Rechts van het kasteel trof men een door hoge muren omgeven “bassecour” aan, waarin een wijngaard en uitgelezen fruitbomen stonden.”
Het kasteel werd in 1858 verkocht en in 1859 gesloopt:
“De bij het kasteel behorende papieren kwamen bij de verkoop mede in veiling. Het betreft voornamelijk eigendomsoverdrachten, die over eeuwen lopen. Onder andere blijkt eruit, dat het kasteel verkocht werd aan Johannes van der Made Dirkszoon, wijnkoper te Klundert en wel voor f 17.400,-. De omliggende gronden gingen naar verschillende eigenaren. Een deel daarvan kwam aan Nicolaas Pessers, in combinatie met zijn vader Albertus Pessers. De kasteelresten werden praktisch alle gesloopt. In 1964 had Bern. Pessers NV Wolwasserij en Schapenleerfabriek het hele, vroegere kasteelcomplex in haar bezit. Kort na de verkrijging werd met uitbreiding van de fabriek begonnen. Pessers had vooral interesse voor de grote vijver, die bij een wolwasserij goed van pas kwam. In een brief van 27 juli 1922 deelde Bern. Pessers aan Kees Smeulders mede, dat toen de vijver van het kasteel nog gedeeltelijk bestond en destijds verbonden was met de gracht door een gemetseld riool van 80 cm middellijn. Die gracht heeft Pessers pas later laten dempen. Vier eikepalen in de grond gaven toen nog de vier hoeken aan, waar het kasteel had gestaan. De stenen pilasters, waarop de brug naar de kasteelingang lag, waren in juli 1922 nog aanwezig op één na. Deze had Pessers een maand eerder moeten afbreken om daar een 45 meter hoge schoorsteen te laten bouwen”.
Naamsverklaring
De Hasselt, oftewel de Hassel, is een oud middelnederduits woord voor hazelaar . In 1522 duikt de volgende vermelding in het gemeentearchief op: ‘De Haselaerwech gelegen in die Hasselt’. Hier is het duidelijk dat er sprake is van een hazelaar, en vermoedelijk een hazelaar-bos. De hazelaar groeide vaak onder eiken, meestal in een hegvorm, het is een boom die goed tegen de schaduw kan. Hazelnoten spelen al sinds de prehistorie een belangrijke rol in de voeding, voor mens en dier. Ze zijn een belangrijke leverancier van Vitamine E. Bovendien werden de noot, de bast en het blad als geneesmiddel gebruikt tegen verschillende kwalen. Daarnaast was de boom het symbool van het huwelijk, overvloed aan rijkdom en familiegeluk. De hazelnoot werd als het ware gezien als het symbool van vrede en gezondheid.
Herinneringen en anekdotes over de Hasselt
Over de Hasselt zijn veel herinneringen bekend. Op de website het geheugen van Tilburg herinnert mevrouw Nijkamp het volgende:
Als kind opgroeien in De Hasselt vlakbij het Goirke ..
Geboren in een groot gezin en ergens onderaan de ladder kwam ik. Mijn moeder zei altijd : In onze tijd deden we niet aan sex , daar hadden we geen tijd voor met zoveel kinderen. Hoe wij er dan zijn gekomen blijft een mirakel. Waarschijnlijk dat kruisje dat iedere zondag in de kerk werd gehaald. Blote benen was verboden en zwemmen een taboe. Toch liepen we in de zomermaanden naar zwembad Ringbaan Oost met zijn allen. Zwommen zonder diploma en kwamen ook steeds weer boven. Badhokjes waar je omkleedde. Ook daar had je jongens en meisjeszwembaden, gescheiden van elkaar. Met heel hoge duikplanken en ja dat lef had je om te springen. Pas in de vijfde klas kreeg je zwemles en tot dan was het ieder voor zich en pasten we op elkaar.
Onze pa ging naar de Goirkese kerk en wij naar de Hasselste bij kapelaan Ligtvoet. Ons moeder heb ik niet zo vaak zien gaan die had daar geen tijd voor. Als je pech had moest je mee naar het Goirke met onze pa en dat was niet misselijk. De hoogmis met een ellenlange preek . Met je blote knieën op van die rieten stoeltjes, de deuken erin. […]De meisjesschool met de kleuterschool ernaast bevond zich in de van Hogendorpstraat, de jongensschool in de Hasseltstraat. Daar liep je naar toe en zonder begeleiding. De hele lange poort naast de meisjesschool gaf toegang tot de bewaarschool.
Dan was er nog een vreemde grafvondst. Tilburgsche Courant van 6 april 1893 vermeldt:
Terwijl een landbouwer bezig was om in de Kasteelse bossen in de wijk Hasselt de grond om te spitten, stootte hij met zijn spa op een grafkelder. Dit bleek de familiekelder te zijn van de vroegere graven van Grobbendonk. Een paar doodkisten, wapenen, kleren, enz. waren er aanwezig. Op last van den burgemeester is de kelder gesloten totdat er nader omtrent den inhoud zal zijn beslist. Een grafzerk droeg – voor zover leesbaar – het volgende opschrift, zie afbeelding.
Aldus lazen we in het bijvoegsel van de „best ingelichte” Courant, de Nieuwe Bredasche, in haar nummer van zaterdag 2 april. Omdat men van ons wel niet kan verwachten dat we Latijn kennen, hebben we de hulp ingeroepen van een student. De knaap plaatste de letters naast elkander, haalde er enige puntjes uit en liet ons lezen:
UIT ADAM IS EVA GESNEDEN UIT EEN RIB”
Een bijzonder verhaal is de deur van het kasteel van Tilburg. De deur is bij de sloop van het kasteel in 1859 bewaard gebleven en in handen gekomen van interieurinrichter Donders die het liet inbouwen in zijn bedrijf aan Schouwburgring 2.. In 2011 werd de deur aangeboden aan de Gemeente Tilburg en deze heeft nu een plaats gekregen in het wijkcentrum De Poorten, de vroegere Hasseltse kerk, en is daarmee niet ver verwijderd van de oorspronkelijke plek.
Noot ) Alle cursiveringen zijn verhalen die (ten dele) gepubliceerd zijn op de website ‘Het Geheugen van Tilburg’ en op de website van ‘Cubra.nl’
Alle artikelen van de herdgangen en de links op een rijtje
- De inleiding: In vogelvlucht door het verleden
- De herdgangen: – De Stokhasselt – Oerle – De Reit – De Berkdijk – De Hoeven – De Heikant – Loven – Broekhoven – De Hasselt – De Veldhoven-Goirke – Korvel – Goirle en nummer 13 – Heuvel/Markt
