In 13 verschillende beschouwingen gaan we de komende weken de herdgangen afzonderlijk onder de loep nemen. We kijken terug naar het verleden, de ligging, met een korte geschiedenis en bezien wat er nu nog van over is. Daarnaast herinneringen en verhalen met (oud)-buurtbewoners over het reilen en zeilen vroeger in zo’n buurtschap. Door de grote uitbreidingen van Tilburg na 1880 zijn er ook nieuwe buurten ontstaan die vroeger nog weiland waren, te denken valt aan Groeseind, De Besterd, Broekhoven, Theresia. Toch kunnen al deze buurten nog gelinkt worden aan de herdgangen van vroeger. Nu deel 3, de herdgang De Reit.
In deel 3 weer een verdwenen herdgang van Tilburg, ‘De Reit’ in het westen van de stad. De Reit is een van de oudere herdgangen van Tilburg, en komt ook al vroeg in de aktes van Tilburg voor, al in de tijd van de Engelberten, in de twaalfde eeuw. Er werd toen gesproken van ‘Het Goed ter Rijt’. Het is heel lang, totdat de bouwplannen voor Tilburg-west in de jaren zestig kwamen, een nogal afgesloten en dunbevolkte herdgang geweest, tussen de drukkere herdgangen van Korvel, Berkdijk, De Veldhoven en De Hoeven in. De Reit werd aan de westzijde begrensd door de moerassen en heides, en later de Oude Warande.
De kaart van Zijnen uit 1760 maakt melding van ‘de Ryt’, met drie namen erbij; ‘Dodenhoek’ de oostelijke punt van de driehoek waar de weg vanuit het Hagelkruis en de Noordhoek kwam, ‘Hoge Mart’ gelegen in het westen richting noorden, en de zuidwestelijke punt ‘Koninxhoek’.
In de 19e eeuw zijn er twee spoorlijnen door de herdgang de Reit aangelegd. Allereerst in 1860-1863 de lijn Breda-Eindhoven. In 1867 werd de spoorlijn Tilburg-Turnhout geopend en deze liep net ten zuiden van de zuidoostelijke punt van de oude herdgang, ‘De Reit’ dus bij de ‘Dodenhoek’.
Ligging
Het centrale punt van de herdgang de Reit is helemaal verdwenen. Het is best lastig om het gebied te schetsen. De westgrens lag tegen de Oude Warande aan, het hele gebied daarvan ten noorden en ten zuiden was nog onontgonnen, met bossen en heide. De zuidelijke grens liep van de Friezenlaan en de Frankenlaan helemaal door tot de Regenboogstraat, bij de Bredaseweg, waar nu de watertoren staat.
De huidige wijk Zorgvlied maakte dus ook deel uit van de oude herdgang. De oostelijke grens liep verder via de Regenboogstraat noordwaarts, over een stuk van de Beukenstraat, en boog naar het westen af waar nu de fietstunnel is onder de Ringbaan West. Dus ook de Boomstraat en Prunusstraat maakte nog deel ervan uit. De herdgang de Reit grensde dus ten zuiden aan De Berkdijk en Korvel, ten Oosten aan Heuvel/Kerk, De Schijven en de Veldhoven, en de noordelijke grens was De Hoevens, De Herstal en De Hasselt. De grens stopte eigenlijk net voor de Tongerlose Hoeve, die nog tot de Hoevens wordt gerekend. Daaronder lag de Reitse driehoek, net onder de huidige spoorlijn. De Reit bestond eigenlijk uit drie driehoeken achter elkaar. De meest noordelijke maakte direct een verbinding met de Herstal in het oosten en de Hoevens in het noorden. Maar de hoofddriehoek lag ten zuiden van de daarvan.
Korte Geschiedenis
Al vroeg in de geschiedenis was er melding van ‘Het Goed ter Rijt’. In 1150 is er bewijs dat de heren van Tilburg destijds, de Giselberten, minstens 1 landgoed in hun bezit hadden, en dat was ‘Het Goed Ter Rijt’.
Dan is er ook nog een perkamenten oorkonde met zegel, waarin hertog Hendrik I van Brabant in 1232 de abdij van Tongerlo het patronaatsrecht (recht om een pastoor te benoemen) schenkt van het kerkje gebouwd op het domein Ter Rijt te West-Tilburg. Later blijkt dat de familie Back erfgenaam was van de Giselberten want ze bezitten in 1340 de ‘hovele ‘Ter Rijt’.
De naam ‘Hovele’ is een interessante oude naam, later afgeleid naar het woord ‘Heuvel’, maar heeft niets maken met een verhoging in het landschap, maar met een driehoekige plaats, tussen diverse boerderijen, meestal door heggen omgeven, en voorzien van een drenkkuil. Dus met andere woorden lijkt dat op een synoniem voor herdgang. Ander woord naast Heuvel is ook Hovel, een naam die je nog in Goirle terugziet.
De brandkuilen die elke herdgang had, waaronder het Reit ook, waren overigens in de zeventiende eeuw al een bron van zorg. Ze waren verontreinigd door het spoelen van wol en via verspreiding naar het grondwater werden ook de bronputten van de andere bewoners besmet.
Dorpsdokter Johan Janssens en Servaes Cornelis Peters legde in 1689 een verklaring af. “Door de besmetting van de eigen bronnen, zijn mensen genoodzaakt, opgekookt water, vermengd met zuurdeeg en wat roggemeel, te drinken, het scharrebier, of scherpbier. Het water bij herdgangen die lager liggen, zoals Hoeven, de Reit, de Veldhoven en de Hasselt zijn meer besmet dan de hoger gelegen, en daardoor komen er ook meer ziekten voor.”
Het tweetal concludeert: “De wol die gebruikt wordt voor het maken van wolle laekenen moet eerst gewassen worden. De wol wordt daartoe vermengd met terpentijn en daarna wast men het met stinkende pis. De wol moet dan gespoeld worden in de poelen of kuipen (spuulen in de Spuul). Het water in deze spuulen is in de loop der jaren geïnfecteerd door ziektekiemen. Daardoor deugt het water in de spuul niet meer voor drinkwater.”
Befaamde pleiserplaatsen uit de 17e eeuw bestaan nu nog steeds, zoals Boerke Mutsaers, waar Peter Denis Mutsaers al zeker in het begin van de zeventiende eeuw een herberg met brouwerij had. Ook De Korenbloem, het huidige Dorstige Hert en ‘Pas Buiten’ hebben een lange geschiedenis.
Pierre van Beek hierover “Er gaat het verhaal, dat het café ‘Pas Buiten’, op de hoek van de Bredaseweg en de voormalige Lange Schijfstraat, welke nu wijds Noordhoekring heet (alsof we in Wenen rondwandelen!), zijn naam dankt aan het feit, dat de vroegere café-eigenaar Verbunt senior tot zijn klanten placht te zeggen: “Hier ben je pas buiten!” Dat betekende dan: Aan de rand van de stad met het open veld. In een latere periode zou die “rand van de stad” naar het westen voortkruipen tot een door de akkers lopende zandbaan ten noorden van de Bredaseweg, die ten slotte – na verharding – de naam Ringbaan West ging voeren. De “rand van de stad” lag thans hier en ook hier waart ge nu “pas buiten”. Dat bleef zo tot en met de laatste oorlog. Nadien evenwel zou de geschiedenis zich nóg een keer herhalen. Opnieuw drong “de stad” verder westwaarts. Zij maakte zich daarbij meester van eeuwenoude landelijkheid.”
Naamsverklaring.
De naam de Reit doet denken aan een riviertje, een Rijt. Het woord komt uit het midden-nederlands, Ri-de, oftewel stromen”, in de betekenis van een kleine waterloop. Een Rijt is een begin, samen met meerdere stroompjes van een groter riviertje, vaak met hogere steile oevers, en op de grens van waterscheiding.
Het riviertje waaraan de Rijt zijn naam ontleedt, is de Werft. Die beek ontsprong ter hoogte van Café de Korenbloem, hoek Bredaseweg, Ringbaan-west. Liep door naar de Watertorenstraat, en boog in noordelijke richting door, bijna 150 meter evenwijdig met de Beukenstraat. Daarna een bocht naar het westen, tot aan de Beelaerts van Bloklandstraat, vandaaruit over de huidige Wandelboslaan, kruiste de Reeshofdijk, ging de Oude Warande in, en boog bij de Zwartvenseweg naar het zuiden af, om via de Oude Leije in de Donge te stromen.
Herinneringen en anekdotes over De Reit
Herinneringen uit de jaren vijftig van een mevrouw:
“In de jaren 50 60 woonde ik ook in de Reit. naast de familie Spierings op dun driehoek. Voor ons bestond er buiten de driehoek geen andere wereld dan de school. Waar we ’s winters door paard en slee van boer van Roesel werden gehaald.
De driehoek begon bij de familie Paulussen aan de ene hoek ertegenover fam. van de Borne, fruitboer jansen boer heerkens jan van roesel vandaar langs een paar huizen naar Boer de Kok. Buiten net verder in de straat woonde boer willem van Roesel tegenover Bloemisterij van Raak.
Wij woonden naast de familie Weytmans en Fam van Enschot. Onze Buurman was de familie Speierings grind etc. Voor de deur hadden we een blauw sloot. Als er ooit een hemel op aarde is geweest was het op die driehoek.
Mijn familie heeft sindsdien geprobeerd die hemel terug te vinden en is in australie beland en ik zit stik gelukkig hier nog dichtbij mijn oud Tilburgs stekkie. Kan helaas nooit geen foto’s vinden van deze 3hoek in de Reitsestraat heb alwel in het archief gezocht.”
Ook de journalist Pierre van Beek heeft over de Reit geschreven, zoals in een artikel gepubliceerd in Het Nieuwsblad van het Zuiden – zaterdag 6 november 1976:
“Ge moet wel geboren en getogen Reitenaar zijn om in de huidige stadsuitbreiding, die van de oude De Reit nauwelijks iets heeft heel gelaten, de plaats van die voormalige driehoeken terug te vinden. Zulke Reitenaars bestaan er echter nog. O.a. in de personen van Jan en Frans van Raak. Die staan nog altijd met “hun Reit” op en gaan er mee naar bed. Geen wonder want dit geslacht is al drie generaties met De Reit verbonden.
De familie heeft verschillende huizen in en om de kleine driehoek bewoond. Laatstelijk ging het hier om een dubbelwoning annex bloemisterij nabij een brandkuil, aan de zuidkant van de toenmalige Reitsestraat. Het werd daar toen de “Hoge Mèrt” genoemd al zal er wel nooit een markt gehouden zijn. De twee woninkjes werden in 1951 door de gemeente gesloopt, waarna de Van Raak-en met hun bedrijf naar de Professor Gimbrèrelaan verhuisden. Indien de twee woninkjes er nu nóg stonden, zouden ze zo ongeveer driehonderd jaar oud geweest zijn. Hun plaats wordt thans ingenomen door een groenstrook naast het sportveld van het Theresialyceum aan de Sportlaan.”
De Van-Raak huisjes kende een lange en bewogen geschiedenis:
“In het rechter-huisje woonde vroeger “Vrouwke van Hest”. Die heeft zich een soort aureool verworven doordat zij – volgens de overlevering – koning Willem II met een eind hout de straat op joeg. Dat was zó: De vorst schuilde bij “Vrouwke van Hest” voor de regen zonder te vertellen wie hij was en zonder herkend te worden. Zittend voor de grote schouw – wegens gebrek aan een stoel op een omgekeerde emmer – polste de koning hoe “het volk” over hem dacht. Hij deed dit door zich erg negatief over de vorst uit te laten. “Vrouwke van Hest” nam dat niet. Woedend greep ze een stuk hout van een mutserd en joeg daarmee de onbekende gast het huis uit. De volgende dag liet de koning hier een lading huisraad afleveren, met de boodschap dat hij bij een eventueel volgend bezoek graag op een stoel wou zitten.”
Het is opvallend, er zijn geen oude ansichtkaarten te vinden van de oude herdgang van De Reit. Hierboven was dat al in een reactie duidelijk. Als iemand weet waar nog oude foto’s te vinden zijn, dan graag een reactie naar email van john@tilburgers.nl
Noot ) Alle cursiveringen zijn verhalen die (ten dele) gepubliceerd zijn op de website ‘Het Geheugen van Tilburg’ en op de website van ‘Cubra.nl’
Alle artikelen van de herdgangen en de links op een rijtje
- De inleiding: In vogelvlucht door het verleden
- De herdgangen: – De Stokhasselt – Oerle – De Reit – De Berkdijk – De Hoeven – De Heikant – Loven – Broekhoven – De Hasselt – De Veldhoven-Goirke – Korvel – Goirle en nummer 13 – Heuvel/Markt
1 reactie
Voeg die van jou toe →Er ligt nog een stukje straat van de oude herdgang. Bij de Sportweg gaat dat stukje Reit richting spoorweg, richting het Bokhamergebied. En staat ook nog een hele oude wilg!!