Kosmetische vergroening of klimaatadaptatie in binnenstad Tilburg?
Gastauteur
Gastbijdrage in tekst en beeld van Paul-René Lee
Groen in de stad.
De gemeente werkt aan de herinrichting van de binnenstad, maar wil deze ook klimaatbestendig maken. Daarom wil men de binnenstad vergroenen. Groen kan mede de gevolgen van klimaatverandering tegengaan, zoals hittestress, wateroverlast en droogte. De bouwactiviteiten zijn in volle gang, maar de aandacht voor klimaatadaptatie is verslapt. Groenplannen zijn nog te vaak een sluitstuk en dat helpt niet tegen hittestress.
Bebouwd en verhard oppervlak domineert onze binnenstad. De bebouwing veroorzaakt lagere windsnelheden, dus minder afkoeling bij extreem warm weer. De warmte-opname door steen en asfalt zorgt voor minder verdamping. Daarnaast kampt de versteende binnenstad jaarlijks met wateroverlast en droogte.
Het kernwinkelcentrum is door de verstening een van de grootste hittestress-gebieden in Tilburg. Hittestress kan uitdroging veroorzaken en daardoor een hartaanval of beroerte, vooral bij ouderen, zwangeren en zieken zoals hart- en suikerpatiënten, longpatiënten en mensen die medicijnen tegen hoge bloeddruk gebruiken. De gemeente onderzoekt ‘hoe het toevoegen van groene plekken, bomen en eventueel water kan bijdragen aan het verbeteren van het verblijfsklimaat en het microklimaat (hittestress)’ (bron: ‘Structuurvisie Openbare Ruimte’).
Groen kan helpen. Volgens onderzoeker klimaatbestendige stad aan de Hogeschool van Amsterdam Lisette Klok, kan een stuk groen, een park/bomen en wat gras de luchttemperatuur met een graad verlagen. “Maar het effect op de gevoelstemperatuur is veel groter, tot wel 15 graden,” reageert ze desgevraagd. Een boom levert koeling door waterverdamping en door schaduw. Daarnaast heeft een beplante bodem bij extreme wolkbreuken een beter waterbergend vermogen dan asfalt en beton. Zo raakt het riool minder belast.
De ruimtelijke plannen werkt de gemeente uit met een planteam van bewoners, ondernemers, vastgoedeigenaren en andere belanghebbenden. Het planteam heeft gekwalificeerd adviesrecht. Planteamleden Ton Smits (Stichting Stadsbomen Tilburg) en Jeffrey Raymakers (KNNV, Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, vereniging voor veldbiologie) zijn ervan overtuigd dat de binnenstad op zich wat groener wordt.
Verstening in de stad
Maar het doel klimaatadaptatie “wordt niet echt sterk uitgewerkt,” reageert Smits desgevraagd. Smits: “In het begin noemde de gemeente klimaatadaptatie juist als belangrijk argument voor de vergroening van de binnenstad.” Niet alleen de sierwaarde van het groen was relevant, maar juist de klimaatadaptieve waarden.
Wettelijk gezien, mag de gemeente nu nog zelf bepalen wat onder klimaatadaptatie verstaan moet worden. ‘Een bulkbegrip’ noemt gemeentelijk projectleider Jan Mastenbroek het desgevraagd.
Gemeente: geen Teeb
Klimaatadaptatie en andere effecten van groen meten kan via het instrument Teeb-Stad. Teeb staat voor The Economics of Ecosystems and Biodiversity, de economie van ecosystemen en biodiversiteit. KNNV en Stichting Stadsbomen adviseerden de gemeente: maak van de vergroening van het kernwinkelgebied een Teeb-project.
Sophiastraat bij Hendrikhof
Het meetinstrument Teeb-Stad geeft inzicht in de economische baten van vergroeningsmaatregelen en daarmee de kostenbesparingen. Met de Teeb-tool kun je de voor-na situatie in beeld brengen. Namelijk: wat zijn de baten van groen of wat is aan waarde verloren bij verwijderen van groen? Scenario’s kunnen worden vergeleken.
De gemeente zegde toe, maar volgens Smits is er met Teeb niets gedaan voor het kernwinkelgebied. Projectleider Mastenbroek zegt desgevraagd: “Het is geen onwil, maar een prioriteitsstelling: we hebben – oneerbiedig gezegd – geen tijd om die zaak gelijktijdig op te pakken. Vaak is het maatwerk: introductie van de beste maatregel op het juiste moment.” Men zoekt wel naar methodieken om de waarden/effecten van groen objectief meetbaar te maken. “Mogelijk wordt later beslist om alsnog met de Teeb-methode te gaan werken”, aldus Mastenbroek desgevraagd.
Geen eerlijke vergelijking
Hendrikhof voor de kap.
Maar volgens Smits van Stichting Stadsbomen is dat veel te laat. Hoe kun je immers meten/vergelijken als alle groen al is weggehaald? De kap van ruim vijftig bomen op het Stadhuisplein en Hendrikhof (het pleintje tussen de Hema en de Emmapassage) staat haaks op de vergroeningsambities. Smits desgevraagd: “Voor een goed Teeb-project, had je dat bestaande groen moeten meenemen in de vergelijking.”
Sluitstuk
Groenplannen zijn meestal een sluitstuk. Aan droombeelden geen gebrek. De plannen voor de binnenstad zijn meermalen veranderd en het voorziene groen verschoven en verminderd. Eerst gold het Stadskwartier als dé plek voor vergroening, nu woongebied Koningswei. Maar of het groen dat niet meer gepland staat voor het Stadskwartier gecompenseerd wordt in het kernwinkelgebied? “Dit wordt nog onderzocht,” aldus projectleider Mastenbroek desgevraagd. De voorgestelde groene corridor tussen Koningsplein en Piushaven wordt eveneens nog onderzocht.
Gevelbegroeiing bij Pocketpark
Tegelijk duurt het lang voordat nieuw groen het gewenste klimaatadaptieve effect opbouwt. Volgens onderzoek kunnen juist volgroeide bomen het beste hittestress en wateroverlast terugdringen. En hoe groter een groenelement, des te groter het omliggende gebied dat erdoor gekoeld wordt.Het bouwproces voor het Stadskwartier en Koningsplein gaat ook jaren duren. Bij het Pieter Vreedeplein is het ontwerpproces voor de inrichting van de openbare ruimte ook stilgezet. Smits: “Ik vind dat ook de groeninvulling gefaseerd aangelegd dient te worden, en niet pas als het hele bouwproces is afgerond.”
Klimaatverandering wacht de uitgestelde herplant en groei van bijvoorbeeld bomen niet af. Voorlopig blijft er in de binnenstad dus nog hittestress, wateroverlast en droogte.
Meer informatie:
Structuurvisie Openbare Ruimte, Uitgave Gemeente Tilburg, 2018
Cahier Verweven Stad, Uitgave Gemeente Tilburg, 2018
De groene stad: Hedendaagse stedelijke natuur & de nieuwe beplante ruimte. Anna Yudina, Terra Publishing, 2018
Leven in de stad, Betekenis en toepassing van natuur voor de stedelijke omgeving. Johan van Zoest & Martin Melchers, KNNV Uitgeverij, 2006.
Zorg voor voldoende bergingsruimte voor tijdelijke opvang van extreme buien
Infiltreer regenwater zoveel mogelijk op de plek waar het valt en voorkom daarmee droogte
Zorg dat de straat niet onnodig opwarmt en voldoende plekken voor verkoeling heeft op het heetst van de dag
Om het effect te beoordelen zijn meetgegevens nodig. Volgens Smits van Stichting Stadsbomen Tilburg kwantificeert de gemeente het groen in het kernwinkelgebied niet. Het klimaatadaptieve effect wordt niet gemeten. Het advies luidt: eerst inventariseren wat er is aan bestaand groen, dan effecten meten; hoeveel groen betekent hoeveel graden minder. Zonder concrete doelen, kan elke vergroening, hoe klein ook, als klimaatadaptief beleid worden bestempeld.
Bouw- en groenplannen hand in hand?
Laat bouwplannen en groenplannen hand in hand gaan, zo stelt ook Smits van Stichting Stadsbomen. Dat een integrale aanpak wel kan, bewijst het tijdelijk met groen ingerichte pocketpark ofwel miniparkje op het Stadhuisplein. Bouwplannen voor Stadskwartier (het openbare gebied rond het Paleis-Raadhuis, de concertzaal, de schouwburg en de Heikese kerk) en het Koningsplein zijn er nog niet. Ook zijn er nog geen plannen voor bomen in de volle grond aan de randen van het Stadsforum, noch voor de vergroening van het Pieter Vreedeplein. Overigens ziet een gemeentelijke adviescommissie kansen in het toekomstige Frederikhof: “de enige plek waar bomen in de volle grond geplaatst kunnen worden en er de kans is dat deze bomen 50 tot 100 jaar kunnen groeien”, aldus de Omgevingscommissie, die adviseert over de visuele kwaliteit van de fysieke leefomgeving, zowel gebouwd als groen. In de binnenstad is er ondergronds maar beperkte ruimte door de vele ondergrondse kabels, leidingen en kelders. Daardoor is er nauwelijks nog groeiruimte te vinden voor bomen.
Pocketpark tussen Only en Primark
Gewenste groenpercentages zijn nooit genoemd, noch staan ze in gemeentelijke beleidsplannen. Wel staat benoemd: ‘minder stenige openbare ruimten’. Maar de huidige ontwerpen van de nieuwe pocketparks op de wandelroute Frederikstraat-Emmastraat-Stadhuisplein zijn met de vele ontworpen paden grotendeels stenig. Overal zijn bij de pocketparks stenige terrassen ingetekend, terwijl consumptie in de pocketparks niet verplicht is. Of hun groenbestemming is vastgelegd is onduidelijk. De pocketparks zijn juist bedoeld om bij extreme hitte de loopafstand tot koelte te verkleinen voor het winkelend publiek. Maximaal 300 meter is een bruikbare norm van Wereldgezondheidsorganisatie WHO.
Het college noemde bij de vaststelling van de voorlopige plannen voor Stadskwartier en Koningsplein een ‘klimaatadaptieve uitwerking’, maar concreter dan ‘significant’ en ‘zo veel mogelijk’ werd het aandeel groen niet. In december valt een definitief besluit over de plannen voor Stadskwartier en Koningsplein.
Gevelgroen?
Gevelgroen in de Pieter Vreedestraat
Gevelgroen is ook een optie voor klimaatadaptatie. Gevelgroen en verticaal groen (groeizuilen met klimplanten) bieden een uitweg bij de schaarse ruimte voor boomaanplant. Zoals in de Heuvelstraat en toekomstige Frederikstraat die loopt van het Pieter Vreedeplein tot aan de Emmastraat.
Een woordvoerder van Wereldhave sprak in februari: “Er ligt momenteel een mooi plan vanuit de gemeente Tilburg om het kernwinkelgebied te vergroenen. Wereldhave juicht dit toe.” Een maand later, op 19 maart, stelde Wereldhave tegenover het planteam echter niet geïnteresseerd te zijn in gevelgroen aan eigen panden. Wereldhave is nog in overleg met de gemeente.
Piushaven doortrekken?
Aandacht voor groen lijkt te worden afgeleid door het idee om het water van de Piushaven door te trekken naar de Koopvaardijstraat. Verschillende onderzoeken tonen aan dat het verkoelende effect van schaduw veel groter is dan van water in de stad.
Het kernwinkelcentrum is door de verstening een van de grootste hittestress-gebieden in Tilburg. Hittestress kan uitdroging veroorzaken en daardoor een hartaanval of beroerte, vooral bij ouderen, zwangeren en zieken zoals hart- en suikerpatiënten, longpatiënten en mensen die medicijnen tegen hoge bloeddruk gebruiken. De gemeente onderzoekt ‘hoe het toevoegen van groene plekken, bomen en eventueel water kan bijdragen aan het verbeteren van het verblijfsklimaat en het microklimaat (hittestress)’ (bron: ‘Structuurvisie Openbare Ruimte’).
