Gastbijdrage in tekst en beeld van Paul-René Lee.
Medio december 2019 besluit de raad over de plannen Stadsforum en Koningswei. Eind oktober presenteerde Bureau ZUS in de LocHal de ontwerpen aan het publiek tijdens een stadsgesprek. Architect Sjoerd Soeters beschouwt de Tilburgse plannen voor het Stadsforum. Hij mist de menselijke maat. En komen er bomen op het plein?
Het Stadsforum, het nieuwe stadsplein van Tilburg, biedt straks ruimte aan de kermis, de weekmarkt en diverse evenementen. Toch heeft zo’n grote ruimte als het Stadsforum een geringe gebruikswaarde, vindt stedenbouwkundig architect Sjoerd Soeters (72, Bureau PPHP, ‘Pleasant Places, Happy People). Soeters deelt de zorgen van de Omgevingscommissie: “Als het Stadsforum een evenementenplein wordt, blijft het de rest van het jaar leegstaan. De vraag is: wil je dat in je binnenstad, of een levendige binnenstad gedurende het hele jaar?”
Hoe zorg je ervoor dat het Stadsforum een levendig plein blijft? Met deze vraag wilde Bureau ZUS tijdens het stadsgesprek op 23 oktober jl. ‘ideeën ophalen’. Maar de kritische vragen en opmerkingen van de insprekers kwamen vooral vanuit een andere invalshoek: hoe maak je van het nieuwe Stadsforum een aangenaam en leefbaar plein? Beide vragen zijn belangrijk. Want waar het niet leefbaar is wordt het sowieso niet vanzelf levendig.
“Stadsforum en Koningsplein zijn enorme ruimtes,” vertelt Soeters. “Een plein van 80 bij 300 meter kom je wereldwijd in historische binnensteden nergens tegen, wel in dictaturen als Noord-Korea. Als je nu wandelend over zo’n groot plein in de verte iemand ziet fietsen, is de afstand te groot om iemands gezicht te herkennen. Streef dus naar kleinere openbare ruimten en neem de menselijke maat als uitgangspunt. Een goed plein is 30 bij 45 meter.”
Menselijke maat
Eind juni 2019 is naast het evenementenbeleid de locatiematrix evenementen vastgesteld. Daar staan de locaties in en onder welke voorwaarden er (een) evenement(en) kan plaatsvinden. U vindt het document hier: www.tilburg.nl/…/regelgeving-en-verordeningen.
De openbare ruimte verkleinen en het herstellen van profielen – oudere Tilburgers weten bijvoorbeeld nog waar het oude Stadhuis stond – scheppen volgens Soeters al een intiemer plein met de menselijke maat als uitgangspunt, en niet de buitenmatige leegte die de doorbraak voor de Cityring ooit creëerde.
Levende wanden
Soeters: “Het Stadsforum heeft weinig levende wanden op de begane grond en eerste etage: ‘dode plinten’. Deze pleinwanden van grote gebouwen bieden weinig interactie tussen binnen- en buitenruimte.” Het probleem van steden als Tilburg is volgens Soeters dat er te weinig mensen zijn in het centrum.
“Het draagvlak van een levendige binnenstad is nu eenmaal gelegen in een grote hoeveelheid wonen op loop- en fietsafstand die gebruik maakt van de commercie, cultuur en recreatie. Dus voor meer levende plinten moet je ten eerste veel woonfuncties toevoegen.” De levendigheid van een plein hangt af van de belangrijke combinatie van verblijf en doorloop, vertelt hij. “Met woonfuncties komen er meer voordeuren aan het plein en dus meer interactie tussen binnen- en buitenruimte.”
“Ik zou het stadsbestuur willen adviseren nog eens naar de demografie van Tilburg te kijken,” vertelt Soeters, “en naar hoe je meer mensen in en bij je centrum kunt laten wonen; dat is de oplossing voor de leegte die nu met veel middelen geësthetiseerd wordt, maar als mooi en dood dreigt te blijven liggen.”
Soeters noemt drie voordelen van verdichting: “Het maken van een fijnmazig stedelijk weefsel doet drie dingen tegelijk: het voegt ten eerste veel woonfuncties en voordeuren toe, het maakt schaduw vanuit wanden, want als je de open ruimte smaller maakt ligt een deel van die ruimte sowieso in de schaduw. En het brengt een hiërarchie aan in het gebied van bredere openbare ruimten, de slagaders waaraan commerciële en culturele voorzieningen liggen met hun voordeuren en de smallere, gewonere woonstraten.”
Groene binnenhoven
Sluit verdichting leefbaar groen uit? “De beste strategie” vindt Soeters, “is de open ruimte daar verdichten met gebouwen die liggen aan prettige openbare ruimte met groene binnenhoven voor de binnenstadsbewoners. Door woningen te bouwen rondom gebruiksgroen, zoals tuinen, wordt de open ruimte intiemer: een zinnige manier van vergroenen. Ouders willen ook dat hun kinderen veilig in de tuin kunnen spelen.”
Ton Smits van Stichting Stadsbomen Tilburg is geen voorstander van gedeeltelijke verdichting. Groen komt er dan meestal ‘bekaaid’ van af. Nuancerend: “Tenzij het natuurlijk al een verharde plek is. Dan kun je verdichting en vergroening mogelijk combineren. Een andere optie is het vergroenen van de gebouwen met daktuinen, gevelgroen, et cetera.”
Mogelijkheden en beperkingen
De gemeente stelt desgevraagd geen concrete plannen te hebben met woonfuncties aan het Stadsforum. “Het stadsforum biedt echter wel aanliggende gebouwen die in de (nabije) toekomst een andere invulling krijgen of kunnen krijgen. Vele invullingen zijn mogelijk.”
De gemeente stelt: “Willen we voldoende ruimte voor alle grote attracties samen kunnen blijven bieden, dan is er ruimte nodig voor 4 tot 5 grote attracties op het Stadsforum, naast ruimte voor andere (grote) evenementen en de weekmarkt.“ Bij het stadsgesprek pleitte iemand er juist voor om niet van beperkingen uit te gaan, maar van een visie: waarom nu juist op die plek? Vóór de massale kap van de bomen – waar Stadskantoor 2 grenst aan de Katterug – waren op het Stadhuisplein vroeger altijd, zij het kleinere, kermisattracties mogelijk. De gemeentelijke visie luidt: “De Tilburgse kermis zit in het DNA van de stad en is meer dan een evenement.”
Tilburg wil naast evenementenstad ook een groene stad zijn. In juli 2018 stelde de gemeente nog dat evenementen die eenmaal of tweemaal per jaar plaatsvinden niet leidend zijn in het ontwerp. Daarna verschoof men de vergroening naar het Koningsplein, met het Stadsforum als evenemententerrein.
Op de vraag bij het stadsgesprek hoeveel groen op het Stadsforum komt antwoordde ontwerper Kristian Koreman: “Maximaal, maar we zitten wel met de opgave dat veel dingen tegelijk op dit plein mogelijk gemaakt moeten kunnen worden.”
Soeters signaleert: “In alle binnenstadsprojecten waar ik mee verbonden ben proberen we de kermis úit de pleinen te krijgen.” De nostalgische kermis verhuist sinds kort naar de Spoorzone. Zouden andere, kleinere attracties niet kunnen ruilen met een of meer grote attracties op het Stadsforum? “Dit is geen plein van de gemeente, maar van ons,” aldus wethouder Mario Jacobs. De toekomst zal het leren.
Leefbaarheid: klimaatadaptief groen
In het kader van de doelstelling ‘verbetering van het verblijfsklimaat’ sprak de gemeente bij het stadsgesprek in maart 2019 over het uitgangspunt ‘balans tussen levendigheid en leefbaarheid’. Trekt een evenement op een groot stenig plein bij 40 graden nog wel publiek zonder klimaatadaptief groen? Door de grootte van het plein bieden de gebouwen aan weerszijden van het plein zonder verdichting minimaal beschaduwing bij tropische temperaturen. Bureau ZUS: “Het programma van eisen voor de markt en de evenementen laat helaas geen ruimte over voor verdichting.”
De kermisexploitanten weten wat tropische temperaturen met de omzet doen. Het verblijfsklimaat is dus ook economisch belangrijk. Hittestress is een serieus aandachtspunt, erkent Bureau ZUS: “Wij studeren op innovatieve materialen met verdampende en verkoelende eigenschappen. We willen met bomen beschaduwde verblijfsplekken realiseren, waar de ruimteclaims dit toelaten. Maar bij extreme hitte zullen er zeker betere verblijfsplekken in de stad zijn.”
Een ander leefbaarheidsaspect is de verkeersveiligheid. De ruimte van het Stadsforum wordt ‘shared space’. Alleen bestemmingsverkeer is welkom. De gemeente stelt dat de snelheid op het Stadsforum lager wordt en het verkeer daardoor veiliger. Toch klonk bij het stadsgesprek protest tegen een ‘autoluw’ Stadsforum. Dit voorstel komt nog altijd neer op 9000 auto’s per etmaal. Bij elk pleidooi voor een totaal autovrij plein gingen de handen op elkaar. De gemeente zou ‘geen lef ‘ tonen om de veiligheid van voetgangers en fietsers te garanderen. Het luidste applaus klonk bij een oproep voor een transferium, zoals het succesvolle systeem in Den Bosch. Kan de gemeente zo’n collectief signaal negeren?
Hoeveel klimaatadaptief groen komt er op het Stadsforum voor hittestressbestrijding in de zomer? Volgens Koreman houdt men rekening met zonuren en de bezonning van plekken, maar het aantal evenementen zou boomaanplant op het plein zelf uitsluiten. Anders dan de eerste ontwerptekeningen
tonen de huidige plannen uitsluitend bomen aan de pleinranden. “Als er gebouwen veel zonuren hebben dan gaan we daar meer groen naartoe brengen om de hittestress te compenseren,” aldus Koreman bij het stadsgesprek. Bomen in bakken?
Bomen op het Stadsforum
De markt kan met bomen op het plein nog prima functioneren. Met vier tot vijf grote kermisattracties op de Paleisring dreigt het plein echter een stenig, weinig lommerrijk en dus hittestressgevoelig gebied te worden. De recentere ontwerptekeningen van Bureau ZUS tonen wel veel lantaarnpalen op het plein.
Forum: een centrale stadsruimte met daaromheen de gebouwen voor bestuur, recht en wetgevers, en een basilica waar de burgers beschut tegen het slechte weer bijeen konden komen.
Is het voor boomaanplant op het Stadsforum dan te druk ondergronds, met alle kabels en leidingen? Ton Smits van Stichting Stadsbomen Tilburg: “De ondergrondse infrastructuur wordt opnieuw georganiseerd. Dus dat hoeft geen probleem te zijn. Er is plek genoeg: kwestie van functies scheiden onder de grond. Als je dat slim doet blijft er genoeg ruimte over voor de aanplant van bomen.“ Sjoerd Soeters is overtuigd: “Natuurlijk kunnen daar bomen staan. Maak een goed plan.” Dus geen bomen in bakken.
Meer informatie:
- Kosmetische vergroening of klimaatadaptatie in binnenstad Tilburg
- Bomenpleinen en pleinbomen, door De Josselin de Jong, Frank, in Pleinenboek, Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, Faculteit Beeldende Kunst en Vormgeving, 2003.
- Leven in de stad, Betekenis en toepassing van natuur voor de stedelijke omgeving. Johan van Zoest & Martin Melchers, KNNV Uitgeverij, 2006.
- www.hva.nl/schaduw-verlaagt-gevoelstemperatuur-veel-meer-dan-water-of-groen.
- Architect Sjoerd Soeters over de woningbouw: “Hou op met dat stapelen in torenflats’’, interview in De Kloof in de Volkskrant, 6 juni 2019, door Mirjam Schöttelndreier.
- www.dearchitect.nl.
Wordt het Stadsforum een aangename verblijfsruimte met groene ontmoetingsplekken en zitplekken?
Onderzoeker klimaatbestendige stad aan de Hogeschool van Amsterdam Lisette Klok: “Alle soorten groen, ook postzegeltjes groen en schrale boompjes, hebben een positief effect op ons welzijn – zolang onze hersenen het maar als natuur herkennen. Er is een positieve relatie tussen de hoeveelheid groen in de stad en de volksgezondheid – immers hoe meer groen, hoe vaker mensen er mee in aanraking komen, dus een groter effect. Met een paar schrale boompjes en postzegeltjes gras bereik je dan niet veel.”
Dagblad Trouw publiceerde eind 2017 een tweetal artikelen over een onderzoek dat in opdracht van de TU Delft werd uitgevoerd in het kader van creatief ontwerpen. Toenmalig cultural professor Abdelkader Benali signaleerde dat de meeste waardering uitgaat naar een plein met bomen of ander groen. Een andere bevinding was dat oude pleinen wel romantische gevoelens oproepen maar nieuwe pleinen niet.
Meer informatie:
Wanneer is een plein geslaagd of mislukt? Schrijver Abdelkader Benali ging het onderzoeken als ‘pleinprofessor’ aan de Technische Universiteit Delft. Dit zijn de resultaten.