Gastbijdrage van Herman Fitters, m.m.v. Comité 30 juni -1 juli Tilburg
De gemeente Tilburg wil een inclusieve stad zijn. Inclusiviteit is het nieuwe modewoord. Eén manier waarop dat kan is meer diversiteit te brengen in de straatnamen. Doorgaans wordt dan gewezen op de onder-vertegenwoordiging van vrouwennamen in het straatbeeld.[1] Daar voegde de gemeenteraad onlangs de wens aan toe om meer straten te vernoemen naar sporters, schrijvers en ‘cultureel diverse heldinnen en helden’.[2]
Dit artikel doet een voorzet in de laatstgenoemde categorie en wel in de zin van vergeten helden uit onze koloniale geschiedenis. Anti-koloniale helden wel te verstaan, die echt een straatnaam verdienen. De ándere verzetshelden, ook wel aangeduid als vrijheidsstrijders, onafhankelijkheidsstrijders, emancipatoren en mensenrechtenactivisten. Er zijn veel mooie woorden voor, maar de straatnamen ontbreken in Tilburg tot op heden. Dat is een ongelijkheid die rechtgezet kan worden.
Er is momenteel veel aandacht voor het koloniaal verleden, excuses en misdaden tegen de menselijkheid, maar daar moeten ook acties uit voortkomen. Het verleden is niet te veranderen maar de toekomst vorm geven wel. De Tilburgse straatnamencommissie speelt hierin een rol. Deze commissie doet haar werk onafhankelijk van de gemeentelijke politiek. Ze is aan zet als er weer nieuwe woonwijken of industrieterreinen bij komen.
Vrijheidswijk
We hebben in Tilburg zoals bekend volop straatnamen van allerlei zeehelden, generaals en politici die (re)koloniale oorlogen voerden. Aan kop gaat de wijk Armhoefse Akkers met straten genoemd naar gouverneurs-generaal van Nederlands-Indië.[3] Het zijn feitelijk onze grootste mensenrechtenschenders avant la lettre, die voor de VOC de monopolies van handelswaren wisten te bevechten: Jan Pieterszoon Coen (nootmuskaat), Antonie van Diemen (kaneel), Cornelis Speelman (kruidnagel), Van Imfoff (wederom kaneel) en Van Heutsz, de slachter van Atjeh.
Het zou goed zijn als er nu eens aandacht komt voor de gekoloniseerde kant. Dat wil zeggen nieuwe straatnamen die evenwicht brengen in het geschiedenisverhaal van ons koninkrijk. Wat zou het tof zijn als er in Tilburg een Vrijheidswijk kan komen met daarin de aandacht eens gevestigd op tot voor kort systematisch verzwegen verzetsstrijders. Voor de duidelijkheid kan deze wijk dan bestaan uit twee buurten: De Oost en De West.
Straten in andere steden
In Nederland worden weinig straten vernoemd naar anti-koloniale verzetshelden. Wat betreft de westelijke koloniën zijn enkel straten te vinden vernoemd naar een drietal helden: Boni (in Utrecht, Den Haag, Amsterdam), Tula (Utrecht, Amsterdam) en Anton de Kom (Middelburg, Den Haag, Amsterdam). Dit zijn goed beschouwd helden van álle Nederlanders.[4] Maar er zijn er zoveel meer! Minstens zoveel als Hollandse helden.
Wat betreft de oostelijke koloniën kent Nederland geen énkele Soekarnostraat en slechts één Mohammed Hattastraat (in Haarlem). Dat residentiestad Den Haag hier moeite mee heeft is te begrijpen, maar voor Tilburg moet dit alles toch kunnen. Eigenlijk ligt hier een kans om Tilburg eens op de kaart te zetten als een stad met een open blik naar het Nederlandse staatkundige en oorlogskundige verleden.
Straatnaamwaardige helden
Hieronder volgt een lijst met straatnaamwaardige verzetshelden en emancipatoren uit de voormalige koloniën, met zorg samengesteld door Tilburgers uit de Afrikaanse en Aziatische diaspora. De vrouwelijke personen zijn dik gedrukt. Deze lijst heeft niet de pretentie foutloos of volledig te zijn. Aanvullingen? Graag!
In het overzicht ligt de nadruk op verzetsstrijders van vóór de onafhankelijkheid of dekolonisatie. Tijdens de tweede wereldoorlog ontpopte het zelfbewustzijn in de voormalige Nederlandse koloniën. Niet alleen in de Oost, ook in de West. Indonesië werd onafhankelijk in 1949. Suriname in 1975. Het gaat dus om helden van divers pluimage, uit verschillende tijdperken en verschillende delen van het koloniale rijk. Afhankelijk van tijd en plaats identificeerden zij zich al dan niet met een te vormen nationale staat. Zo zijn tal van Atjehers, Molukkers en Papoeas blijven strijden tegen de staat Indonesië, als nieuwe kolonisator. De strijd om vrijheid en emancipatie is een doorgaand proces.
Natuurlijk zijn er ook twijfelgevallen. Neem bijvoorbeeld Elisabeth Samson; een succesvolle zwarte zakenvrouw in 18e eeuws Suriname, maar als plantagehoudster bevestigde zij ook de maatschappelijke ordening van slavernij. Of Grace Schneiders-Howard, het eerste vrouwelijke Statenlid in het parlement van Suriname (1938). Zij was in de oorlog tegenstander van wijzigingen in het koloniale systeem.
DE OOST (Voormalig Nederlands-Indië )
Bali
- Oentoeng Soerapati (1660-1706) vroege vrijheidsstrijder; leidde guerilla tegen de VOC
- I Gusti Ngurah Rai (1917-1946) commandant van de onafhankelijkheidsstrijders op Bali
Java
- Mangkoenegara I (1725-1795) legerleider in 3e Javaanse successieoorlog (1749-1755)
- Nyi Ageng Serang (1752–1838) verzetsstrijdster in Java-oorlog (1825-1830)
- Diponegoro (1785-1855) opstandelingenleider Java-oorlog
- Raden Adjeng Kartini (1879-1904) voorvechtster van vrouwenrechten, schrijfster
- Tirto Adhi Soerjo (1880-1918) journalist-oprichter Sarekat Islam (National. ver.) 1912
- Oemar Said Tjokroaminoto (1882-1934) ‘De Ongekroonde van Java’, leidde jongeren op
- Dewi Sartika (1884-1947) oprichtster eerste meisjesschool op inheems initiatief1904
- Ki Hadjar Dewantara (1889-1959) onderwijsman, oprichter Indische Partij 1912
- Soekarno (1901-1970) opr. Partai Nasional Indonesia 1927, 1e president in 1945
- Sutomo / Bung Tomo (1920-1981) organiseerde de aanval in Soerabaja in 1945
- Soe Hok Gie (1942-1969) Chinese Javaan verzette zich tegen dictatuur Soeharto
Molukken
- Bakanuku / Sultan Nuku (1738-?) Sultan-zeekapitein verdreef VOC uit de Molukken in 1801
- Kapitein Pattimura (1782-1817) Moluks militair, leidde opstand in 1817 bij Ambon
- Martha Christina Tiahahu (1800-1801) Moluks vrijheidsstrijdster in opstand van Pattimura 1817
- Chris Soumokil (1905-1966) president Rep. Zuid-Molukken (RMS) van 1950 tot 1966
Nieuw-Guinea
- Angganitha (overl. 1942) genezeres-oprichtster Koreri-beweging op Papoea N-G
- Bunaibo / Yape Ipuwe leider Obano-opstand 1956 op Papoea N-Guinea
- Arnold Ap (1946-1984) emancipator papoea-cultuur, Organisasi Papua Merdeka
Sumatra (Atjeh)
- Imam Bonjol (1772-1864) verzetsleider West-Sumatra; Padri-oorlogen (1803-1837)
- Teukoe Oemar (1854-1899) aanvoerder in de Atjehoorlog (1873-1914)
- Tjoet Nja Dinh (1848-1908) 3e vrouw van Teukoe Oemar, streedt tegen Van Heutsz
- Si Singamangaraja XII (1849-1907) Sumatraanse priester-koning opstand 1883 en 1907
- Tjoet Nja Meutia (1870-1910) verzetsstrijdster en -leider in Noord-Atjeh
- Panglima Polèm IX (overl. 1940) ‘De ongrijpbare Pimpernel’, aanvoerder in Atjeh-oorlog
- Mohammed Hatta (1902-1980) student-gevangene in Nederland, vicepresident republiek
- Fatmawati Soekarno (1923-1980) trouwde in 1943 met Soekarno (in ballingschap)
DE WEST (Voormalige westelijke koloniën)
Aruba:
- Verginia Dementricia (geb. 1842) vrouwelijke vrijheidsstrijder
Berbice (Nederlands-Guiana):
- Cuffy (overl. 1763) eerste slavenopstand hele Amerikaanse continent
Curaçao:
- Maria (overl. 1716) leider slavenopstand 1716
- Tula (overl. 1795) leider slavenopstand 1795
- Bastiaan Carpata (overl. 1795) slavenopstand 1795
- Nilda Pinot (1918-1954) schreef (kinder)boeken in papiamento (vanaf 1939)
- Tata de Lannoy-Willems (1913-1983) eerste vrouwelijk parlementslid op de Antillen (1949)
Sint Eustatius:
- Thomas Dupersoy (19e eeuw) leider slavenopstand 1848
Sint Maarten
- One-Tété Lohkay (19e eeuw) vrouwelijke vrijheidsstrijder
Suriname:
- Asikan Sylvester (1690-1769) aanvoerder gevluchte slaven (marrons)
- Boston Bendt (18e eeuw) opstand aan de Tempatikreek 1757
- Boni (1730-1793), Baron, Jolicoeur Boni-oorlogen (fort Boekoe) 1757-1793
- Kodjo (1803-1833), Mentor, Present stadsbrand Paramaribo 1832
- Tata Colin (overl. 1837) verzetsleider te Coronie 1837
- Kapitein Broos (1821-1880) marron aanvoerder rond 1863
- Janey Tetary (1856-1884) opstand hindoestaanse contractarbeiders 1884
- Anton de Kom (1898-1945) sociaal advocaat, geschiedschrijver
- Isabella Richaards (1904-1985 ) parlementslid in Suriname (1963)
- Sophie Redmond (1907-1955) arts en toneelschrijfster
- Johanna Schouten-Elsenhout (1910-1992) sranan dichteres (in surinaamse taal )
- Simon Sanches (1915-2002) staatsgreeppoging 1947
- Humbert Willems (overl. 2006) opstand van leprozen 1948
- Asta Elstak (1917-1994) Surinaamse vrouwen- en ouderenorganisaties
- Wally Waaldijk (1921-2005) slavernijhistoricus, journalist en Surinamist
- Urmila Tewarie (1922-1990) eerste voorzitter Hindoestaanse vrouwenorganisatie
- Ilse Henar-Hewitt (1922 -1996) pionier Surinaamse vrouwenrechtenbeweging
- Eddy Dap (1934-2009) Tilburgse marronvoorvechter, oprichter WST
- Carla van Bijnen-Strok (1942-2009) Tilburgse sociaal werker en gemeenteraadslid
Met opzet vindt de lezer in dit overzicht uitsluitend zg ‘niet-Europese Nederlanders’. Maar het betreft wel allemaal rijksgenoten. Wandelend door de straten van de denkbeeldige Vrijheidswijk treffen we nu eens geen namen van ‘Europese Nederlanders’, alhoewel verzetsstrijders als Henk Sneevliet of Poncke Princen best in een straatnaam vereeuwigd zouden mogen worden (zij waren actief in Nederlands-Indië).
Helaas ook geen naambordje voor Toussaint L’Ouverture (1743-1803) de Franse koloniale verzetsheld op Haïti. Hij is van grote invloed geweest op de dekolonisatie van het Caribische gebied, maar opereerde dus niet in het Nederlandse koloniale rijk. In Frankrijk dragen vele straten zijn naam.
Niet hedendaags, wel inclusief
Ook hedendaagse emancipatoren en mensenrechten-activisten vallen buiten zo’n voorgestelde nieuwe wijk. De regel is namelijk dat personen die nog in leven zijn of minder dan tien jaar geleden zijn overleden niet in aanmerking komen voor een straatnaam. Jammer dus voor de onlangs overleden Sumatraanse journalist/activisten Djajeng Pratomo en Muchtar Pakpahan. Jammer ook voor Surinamers als Stanley Rensch, Nadia Raveles, Trudy Guda, Héloïse Rozenblad en Ronnie Brunswijk. En ja, ook voor Letitia Vriesde, die vijfmaal aan de Olympische Spelen deelnam. In sommige Nederlandse steden wordt deze beperkende regel niet meer nageleefd, maar in Tilburg tot op heden wel.
Hoe dan ook mogen we er toch op vertrouwen dat we onze niet-hedendaagse, dekoloniale helden eens gaan terugzien in de Tilburgse straatnamen. Niet alleen vanwege hun historische verdiensten (eerherstel), ook ten teken van een waarlijk inclusieve stad.
Noten:
[1] Vrouwennamen bij straatnaamgeving (schriftelijke vraag, 2019), https://tilburg.notubiz.nl/document/7207181/1/vrouwen%20namen%20bij%20straatnaamgeving
[2] Diversiteit in het Tilburgse straatbeeld (motie, 2021), https://tilburg.notubiz.nl
[3] Petra Robben (2015), Indische buurten in Tilburg, in: https://www.historietilburg.nl/tijdschrift/jaargang-33-2015-nummer-3/
[4] Naeem Juliana (2018), https://caribischnetwerk.ntr.nl/2018/06/06/opinie-tula-en-carpata-zijn-helden-van-alle-nederlanders/
