De Balans van de Leefomgeving, die elke twee jaar wordt uitgebracht door het Planbureau van de Leefomgeving, de overheid en de samenleving een met feiten onderbouwd inzicht in de huidige kwaliteit van de fysieke leefomgeving. De Balans geeft aan in hoeverre de politiek heeft bereikt wat zij zichzelf heeft voorgenomen op het gebied van de kwaliteit van de leefomgeving. Deze zorg voor de leefomgeving is een in de grondwet verankerde overheidstaak.
Artikel 21 stelt: ‘De zorg van de overheid is gericht op de bewoonbaarheid van het land en de bescherming en verbetering van het leefmilieu.’ Artikel 22 vult aan: ‘De overheid treft maatregelen ter bevordering van de volksgezondheid. Bevordering van voldoende woongelegenheid is voorwerp van zorg der overheid.’
De Balans van de Leefomgeving helpt de overheid bij de uitvoering van deze grondwettelijke taken. Waar beleidsdoelen niet worden gehaald, geeft de Balans mogelijke verklaringen waarom dit zo is, op de thema’s: energie, voedselvoorziening, water, vervoer en de woningmarkt. Deze Balans bestaat uit twee delen: een (digitaal) boek en een website waarop alle achtergronden en onderzoekscijfers zijn gepubliceerd. In het kort komt het er op neer dat de overheid wel veel voor elkaar krijgt voor de komende 10 jaar, maar te weinig doet om ervoor te zorgen dat Nederland ook in de toekomst een fijn land blijft om in te wonen.
Op het gebied van woningmarkt, waterveiligheid en mobiliteit zijn belangrijke maatregelen genomen om de nodige veranderingen in gang te zetten. Op andere terreinen, zoals energie, voedsel en natuur wordt te weinig gedaan.
Vooral bij de overgang van vervuilende fossiele energie, zoals aardgas en aardolie, naar schone energie uit zon, wind en waterkracht, wordt te weinig gedaan om ervoor te zorgen dat het land leefbaar blijft . Het in 2013 door meer dan veertig organisaties afgesloten ‘Energieakkoord voor duurzame groei’ is een belangrijke stap, maar toch is het te veel gericht op de korte termijn: tot 2023. Er is te weinig aandacht voor de generaties die daarna komen tot 2050.
Ter overweging: om de in Europees verband afgesproken vermindering van broeikasgassen met 80 procent in 2050 te kunnen waarmaken, moet het gebruik van duurzame energie met 2% per jaar toenemen. Dit percentage wordt bij lange na niet gehaald. Hier is dus nog heel veel werk te verzetten.
Op het terrein van de woningmarkt is een nieuwe manier van denken en plannen maken erg noodzakelijk. Het vertrouwen van de consumenten in de woningmarkt is erg klein en het is de vraag of en, zo ja, hoeveel extra woningbouw verstandig is. Het is te verwachten dat de bevolking van Nederland gaat krimpen, doordat er steeds minder jonge gezinnen en steeds meer ouderen zijn. Daarom is nieuwbouw van woningen niet langer vanzelfsprekend.
In grote delen van het land wordt het aanpassen van de bestaande woningvoorraad belangrijker dan nieuwbouw en ook het (her)bestemmen van bestaande (leegstaande) kantoren, winkels en ander vastgoed hoort daarbij. De leegstand van kantoren en winkels is het afgelopen jaar licht toegenomen en de groei van deze leegstand is blijvend: elk jaar zal er meer leegstand bij komen. Dit is een direct gevaar voor de omgeving en de leefbaarheid: als verloedering en verpaupering ontstaan, heeft de overheid er een probleem bij. Dat wil overigens niet zeggen dat er meteen en vergaand in actie gekomen moet worden. Het kan in het kader van hergebruik en verandering in sommige gevallen juist verstandig zijn geduld te hebben en langer te wachten.
Het autoverkeer zal de komende jaren minder snel toenemen dan in het verleden. Daarom is ook op dit terrein een verandering nodig. Investeringen in het uitbreiden van wegen zullen minder gaan opleveren dan tot nu toe het geval is.
Veranderingen kosten veel tijd en doen altijd pijn. Niet alleen om te ontdekken hoe 9 miljard wereldburgers binnen de draagkracht van de aarde toch prettig kunnen leven, maar ook om de weerstanden te overwinnen van mensen en organisaties die op kortere termijn vooral belang hebben (veel geld kunnen verdienen) bij het in stand houden van de status quo. Ook het aanpassen van gebouwen, netwerken en infrastructuur kost relatief veel tijd. Toch moet worden overwogen om in bestaande gebouwen aan te passen nog voordat hun economische levensduur is verstreken: woningen, winkels of kantoren die onverkoopbaar of onverhuurbaar blijven, varkens- of pluimveestallen die voor groot natuurverlies zorgen doordat ze op een ongunstige plek staan, kolencentrales die niet meer passen in een CO2-arm energiesysteem. Allemaal vormen van transitiepijn.
Windmolens in het landschap zijn ook een voorbeeld van transitiepijn: de opwekking van schone energie is vooralsnog vaak zichtbaarder dan het verbranden van fossiele energiedragers als kolen of gas. Windmolens zijn nieuwe elementen in het landschap, zoals hoogspanningsmasten of grote energiecentrales dat eerder waren. Aan de laatste is iedereen gewend, de windmolens verschijnen nu.
Transities doorbreken vaak een bestaand evenwicht. Dat betekent dat zich ook onbedoelde en onverwachte effecten voordoen. Dit is momenteel bijvoorbeeld goed te zien op de elektriciteitsmarkt. Wat niemand zich ten volle had gerealiseerd, is dat door de toename van zonne- en windenergie de elektriciteitsprijs zou dalen. Dat lijkt een gunstig effect, maar investeringen in zonne- en windenergie zullen daardoor afhankelijk blijven van overheidssubsidies (ook als de kosten van die installaties dalen). Gecombineerd met de lage economische groei, de overcapaciteit aan conventionele centrales en de lage CO2-prijs, leidt dit tot vervroegde afschrijving van fossiele elektriciteitscentrales.
Ook op het gebied van mobiliteit is een transitie in gang gezet. Door diverse overheids-maatregelen is het aanbod van zuinige automodellen snel toegenomen en zijn in Nederland in korte tijd veel zuinige auto’s verkocht. Nederland is inmiddels koploper in Europa op dit terrein. Dat is wel gepaard gegaan met een flinke daling van de belasting-inkomsten, sinds 2006 met 1 à 1,5 miljard euro per jaar. De verkoop van elektrische en energiezuinige auto’s in Nederland kan gerust een beleidssucces worden genoemd.
De grote belangstelling, vooral onder zakelijke rijders, voor de forse subsidie-regelingen voor de aanschaf van een auto die slechts 30 kilometer elektrisch kan rijden, is een onbedoeld en onverwacht gevolg. In tijden van transities zal het beleid vaker te maken krijgen met onbedoelde en onverwachte effecten. Het is belangrijk om het einddoel scherp in het oog te houden, maar met corrigerend beleid perverse of onbedoelde gevolgen weg te nemen.
Het kabinet heeft een groot aantal ingrijpende transities over de jeugdzorg, het ontslagrecht, de bijstand en de woningmarkt ingevoerd. Tegelijkertijd lijkt Nederland langzaam uit de recessie te komen. Zo ontstaat weer ruimte, energie en optimisme om na te denken over de verdere toekomst. Nu de recessie lijkt te worden overwonnen, is het zaak om niet te vervallen in oude systemen. Juist nu moeten de kansen van vernieuwing optimaal worden benut.
