Archeologische opgravingen aan de Hendrik van Tulderstraat en Kwaadeindstraat | Foto: John Geerts.
Ambtelijke stukken, zoals plannen en beleidsvoorstellen van de gemeente, staan bekend als taaie, saaie kost en niet als een plezier om te lezen. Maar zo heel af en toe komt er een beleidsstuk langs dat de spreekwoordelijke uitzondering op die regel vormt. En met verve!
Ik heb het over het stuk ‘Tilburg, een jonge stad met een oud verleden – Routekaart Archeologisch Erfgoed Tilburg 2022–2025’. De kern van dit stuk wordt wat mij betreft gevormd door de geschiedenis van Tilburg in een notendop. En dan niet de inmiddels al beter bekende geschiedenis van Willem II – de koning en de voetbalclub -, want die was nog lang niet geboren, maar de échte geschiedenis vanaf de ijstijd, de Romeinse tijd en bronstijd. De geschiedenis van hoe lang hier al mensen wonen en hoe zij leefden, precies op de plek waar wij nu leven. En hoe belangrijk het is dat we als samenleving weten wat ons verhaal, het Verhaal van Tilburg, is. Want dat is het. Het is belangrijk omdat het ons iets gezamenlijks geeft om trots op te zijn.
- Download en lees het hier: ‘Tilburg, een jonge stad met een oud verleden – Routekaart Archeologisch Erfgoed Tilburg 2022–2025’.
Verhalen over de geschiedenis zijn een rijkdom, die onbeperkt deelbaar en onvervreemdbaar is. Het verhaal van de stad en de omgeving is wat bewoners gemeenschappelijk hebben en het vormt daardoor de gemeenschappelijke identiteit. Door dit verhaal te delen met nieuwkomers, wordt deze gemeenschappelijke identiteit gedeeld en worden nieuwkomers onze medebewoners en eveneens dragers van de gemeenschappelijke identiteit. Wie de geschiedenis van de stad kent, hoort bij de stad en maakt deel uit van de samenleving en het collectief.
Het is deze collectieve geschiedenis, identiteit en trots die ons als inwoners van de stad bijeen houdt en die ervoor zorgt dat tweedeling, uitsluiting en verdeeldheid zaaien geen vruchtbare bodem vinden. Daardoor zijn geschiedenis en archeologie van grote waarde, die veel meer is dan een stoffige hobby van een paar liefhebbers. Het geeft verbinding in de samenleving, juist datgene waarnaar we al zo lang op zoek zijn. Letterlijk, want de geschiedenis ligt in onze bodem begraven en zo af en toe, wanneer we graven om te bouwen, of een tunnel aan te leggen, komen we deze geschiedenis tegen en kunnen we het toevoegen aan ons verhaal.
Het beleidsstuk eindigt met een communicatiehoofdstuk en wordt dan toch de olifant gemist, die wel degelijk in de kamer staat. Natuurlijk is het een goed idee om op tal van manieren aan de bewoners en bezoekers van de stad te laten zien, horen en te vertellen dat Tilburg een prachtig verhaal heeft. Genoemd worden “een publieksboek, tentoonstellingen, korte (web)artikelen, lezingen en dergelijke.” Maar het allerbelangrijkste en meest effectieve middel blijft ongenoemd.
Elke zichzelf respecterende stad met een indrukwekkend verhaal zoals Tilburg, laat dit zien in een écht fysiek stedelijk museum, waar je je kunt laten omringen door het verleden en er je onderdeel van kunt voelen. Een plek waar de geschiedenis tot leven komt door gebruik te maken van innovatieve communicatietechnieken die enkel tot hun recht komen in de juiste, fysieke setting. Ik vind dat het tijd is om een echt Stadsmuseum te vestigen, dat recht doet aan het verhaal van Tilburg.
Tilburg heeft alles in huis om dit museum te laten slagen. De vraag is: waarom niet?
Tilburg kijkt in de toekomst.
Tilburg kijkt in de toekomst met de ‘Omgevingsvisie Tilburg 2040’ in de hand, maar is nog lang niet klaar met haar verleden. Met de nieuwe wet wil men het archeologisch beleid, dat in 2007 werd geformuleerd, in de komende jaren voortzetten.
Daarbij wil men het ‘Verhaal van Tilburg’ centraal stellen. In het stuk wordt gesteld dat Tilburg een “jonge stad is met een oud verleden”. Dit behoeft toch enige aanvulling.
In historisch opzicht heeft Tilburg een rijk verleden, maar monumentaal is de stad betrekkelijk jong. De archeologische kennis uit opgravingen is omvangrijk en gaat duizenden jaren terug, toen het grondgebied nog in de delta lag van de uitmonding van grote rivieren en eb en vloed nog de natuur beheersten. Slechts de hoger gelegen gronden konden worden bewoond.
Maar ook vanaf de late middeleeuwen heeft het gebied een rijke geschiedenis opgebouwd en werd de Heerlijkheid Tilburg en Goirle bestuurd door adelijke families, waarvan de laatste Graaf van Hogendorp van Hofwegen. Dat gezag was gevestigd op het Kasteel in de Hasselt, gelegen tussen de voormalige herdgangen Hasselt en Veldhoven.
In monumentaal opzicht is Tilburg betrekkelijk jong. Het zal nu ongeveer 50 jaar geleden zijn dat een ‘Monumentencommissie’ in het leven werd geroepen. Gelijktijdig werd een ‘Heemkundekring Tilborgh’ opgericht die waakzaam werd over ons historisch verleden.
Dit was een reactie op de actie van de nieuwe burgemeester van Tilburg Mr. Becht (1957-1975) die op een ‘doortastende’ wijze bouwde aan zijn nieuwe stad. Hij kreeg daardoor de bijnaam ‘Cees de Sloper”. Tilburg moest een moderne industrie stad worden en diverse bestaande gebouwen en straten (o.a. de Koningwei) moesten daarvoor wijken.
Het nieuwe Maria Ziekenhuis (1962) moest worden gebouwd. In de directe omgeving van het Hasseltplein werd ruimte geschapen en oude boerderijen en weverswoningen, gedekt met een rieten kap, moesten daarvoor wijken. Zonder enig vorm onderzoek naar hun historie werden ze gesloopt. Zo verging het ook de boerderij ‘De Waterhoef’ aan de Kwaadeindstraat.
Het historische Hasseltplein, de Frankische driehoek, werd gehalveerd om het nieuwe ziekenhuis te kunnen bereiken. Zo om te gaan met het verleden deed pijn, hetgeen er toe leidde dat in allerijl een Monumentencommissie werd geformeerd om de historie naar de toekomst te bewaken en veilig te stellen. In snel tempo moest aan diverse gebouwen de status ‘monument’ worden gegeven om ze van de ondergang te redden. Dat ging niet altijd correct. Aan oude gebouwen werd een jaartal gekoppeld, terwijl ze nog niet voorkwamen op kadasterkaarten uit die tijd. Maar het besef groeide dat niet alles wat oud was en versleten geen waarde had en moest worden afgedankt. Tilburg ontwaakte!
In 1978 werd door de gemeente een stads-archeoloog aangesteld, Henk Stoepker, die de opdracht kreeg onderzoek te doen naar het kasteel van Tilburg. Tot die tijd wist men niet precies waar het kasteel had gestaan. De afbraak van de fabriek van Bernard Pessers (1977) was een unieke gelegenheid, daarna zouden er woningen worden gebouwd.
Dit onderzoek heeft veel duidelijkheid verschaft t.a.v. de ligging en de bouw van het kasteel. Maar wat te doen met deze informatie? Opslaan in archieven?
Stoepker heeft de resultaten van zijn onderzoek fraai gedocumenteerd in het boek ”Graven naar het kasteel van Tilburg”. Het werd uitgegeven door de Stichting Brabants Heem in samenwerking met de gemeente Tilburg in 1986. Hierdoor is de informatie voor iedereen beschikbaar gekomen.
Echter wanneer men een bezoek brengt aan het Stenenkamerpark aan de Van Bijlandtstraat, treft men daar in schamele lijnen de plek gemarkeerd, waar het kasteel heeft gestaan.
Twee meter onder het maaiveld bevinden zich de fundamenten van het huis waar de namen van de heren van Tilburg aan verbonden zijn.
Het oude kasteel werd als laatste eigendom van de Graaf van Hogendorp, die het tot de grond toe afbrak en daarop zijn nieuwe onderkomen bouwde.
De komst van de Fransen in 1895 hebben onze bestuurlijke structuren ingrijpend veranderd en daardoor kwam een einde het bestaan van de Heerlijkheden in Nederland. In 1858 werd het kasteel verkocht en een jaar daarna gesloopt.
Nagenoeg alle informatie welke is verzameld tijdens het onderzoek o.l.v. Henk Stoepker over het kasteel ligt opgeslagen in archieven. Slechts één tastbaar onderdeel is zichtbaar gebleven, een toegangsdeur. Een deur, die na een lange tijd in het bezit te zijn geweest van de Fam. Donders, onderdeel werd van een summiere impressie van het kasteel, naast een reproductie van de kaart van Zijnen. Deze zijn te zien op de tweede verdieping in het wijkcentrum De Poorten. Maar wie weet, dat deze, buiten de corona-beperkingen, dagelijks te bezoeken is in het wijkcentrum ?
Hoe anders is het in Tilburg-Oost waar in een riante natuurlijke omgeving de contouren zichtbaar zijn van huize ‘Moerenburg’ en daardoor een markante plek heeft gekregen als onderdeel van de Heerlijkheid Tilburg en Goirle.
De geschiedenis van Tilburg en haar Kasteel verdient méér aandacht in het historische palet van Tilburg en een zichtbare plek die past in de driehoek die gevormd wordt door het ‘Textielmuseum’ en museum ‘De Pont’.
Het Stenenkamerpark zou in haar volle omvang beschikbaar moeten komen en worden ontdaan van de huidige bebouwing van ‘Teurlings’.
Ook hier zou een silhouet het voormalige kasteel (zie Moerenburg) kunnen duiden. Van het ‘heren huis’ dat later door Van Hogendorp werd gebouwd en in 1859 werd afgebroken, zijn geen afbeeldingen bekend. Wel moet het sterke overeenkomsten hebben gehad met het witte kasteeltje van Loon op Zand, hetgeen een trend was in die tijd.
Wanneer dit wordt aangevuld met een zomers ‘kasteelconcert’ zal daarmee de belangstelling voor deze historische plek zeker toenemen.
Heemkunde Klein-Hasselt
Krelis Swaans.
Enkele jaren geleden heb ik onderzoek gedaan naar de schuurkerken op het Goirke.
Gaandeweg kwam ik steeds meer interessante dingen tegen en kwam er achter dat in 1533 de grote hoeve aan de Goerkestraat al in eigendom was van de Heer van Tilburg. Deze hoeve bestond dus al ruim voor 1533!
Het ging hier om een ommuurd en omgracht complex! Deze hoeve is terug te vinden op de grote kaart van Diederik Zijnen uit 1760. Wie goed kan kaartlezen haalt er zò enkele interessante dingen uit.
Om wat te noemen: Ommuring, welke nu nog (in het verleden ) herbouwd is. De omgrachting is in de grond nog terug te vinden. Ook een grote waterput zit nog in de grond, evenals de bakstenen fundering van een woning op het binnenterrein. Ook de intekening van diverse bomenrijen en overige grachten geven mogelijk aanduidingen voor verdere inrichting van het terrein in die tijd. Zo ook de rechte weg welke een verbinding was met het Kasteel van Tilburg. Helaas is door enkele ambtenaren mijn relaas voor een deel gebagatelliseerd. Hopelijk wordt dit in de toekomst alsnog recht gezet, waarbij in alle openheid dit belangrijke terrein de aandacht krijgt die het verdient.
Mooie woorden dit beleidsdocument, maar de praktijk is weerbarstig. In 2004 bij de graafwerkzaamheden voor het nieuwe wooncomplex ‘Eraspark’ in de Goirkestraat kwam een grote put tevoorschijn. De aannemers wisten niet hoe snel ze die moesten verwoesten om door te kunnen met het bouwproject. De wijk Goirke-Hasselt heeft misschien wel de meeste archeologische rijkdom van Tilburg, rondom de Goirkese kerk en het Kasteel van Tilburg (15e eeuw). Maar als het geld kost dan zijn de prioriteiten vaak anders.
De wijkraad en de heemkunde hebben in 2019 de gemeente tevergeefs verzocht om eens te investeren in pre-industrieel erfgoed en de contouren van ‘De Steenen Kamer’ te herstellen. Maar nee, er komt nieuwbouw in het naastgelegen opslagpand, Van Bylandstraat 25. Bewoners vinden het pand niet alleen erg lelijk en vervallen, het staat ook in de weg voor het fietsverkeer vanuit de Hasselstraat en het frustreert de groenbeleving. Terwijl opgravingen onder dit pand de ontbrekende toegangspoort tot het kasteelterrein kunnen blootleggen. Ook kan de oude graanmolen van Teurlings dan hersteld worden in een alternatief plan voor een echt kasteelpark. Zo komt het verhaal van het oude Tilburg tot leven. Er ligt gewoon heel veel van onze vroegste geschiedenis onder de grond in Oud-Noord. In Moerenburg kan het allemaal wel, maar in een volkswijk blijkbaar niet.
https://www.bd.nl/tilburg-e-o/schermutselingen-rond-tilburgs-kasteel~a723bd73/
PS Goed idee, een fysiek stedelijk museum