Gastbijdrage in tekst en beeld van Paul-René Lee
In Tilburg-Noord klinkt uit brede kring protest tegen de gemeentelijke bouwplannen voor het gebied Zwaluwenbunders. De vestiging van bedrijventerreinen met 22 meter hoge gebouwen heeft grote gevolgen voor natuur en leefomgeving. Maar ook de cultuurhistorische waarde is groot. Cultureel erfgoed in Tilburg bevindt zich niet alleen in de binnenstad.
De ligging van Zwaluwenbunders, pal ten noorden van het groene Quirijnstoktracé is cruciaal: nu biedt Zwaluwenbunders nog een geleidelijke overgang van stedelijk naar landelijk gebied. Een buitengebied dat in alles aan het agrarisch verleden herinnert en dat velen koesteren. Hierin onderscheidt Tilburg zich juist van andere steden. Een duidelijk onderdeel van de Tilburgse identiteit.
Het Quirijnstoktracé, vlakbij Zwaluwenbunders, was oorspronkelijk voor een weg gepland. De weg moest de Quirijnstoklaan verlengen naar de Vlashoflaan, maar deze weg ging niet door. Na de sloop van veel flats groeide het tracé dwars door Tilburg-Noord uit tot een groene strook door spontane natuurontwikkeling en aanplant van inheemse soorten. Een ware natuurcorridor vanuit het buitengebied en de omgeving Hazennest, voor mollen, vossen en talloze vogels, zoals Vlaamse gaaien en ransuilen.
Aan deze Quirijnboulevard kwamen laagbouw, lage flats, het Quirijnstokpark (1974), de Quirinustuinen (2007) en de MFA De Symfonie (2011).
De bouwplannen in Zwaluwenbunders zullen de wijk Quirijnstok van het verkleinde buitengebied afsnijden. Maar ook verdwijnt het open karakter van het buitengebied en de natuurcorridor van het Quirijnstoktracé wordt dan een groen eiland te midden van hoge bebouwing. En er liggen nog meer bouwplannen klaar voor omliggende delen van het buitengebied.
Naast deze gevolgen voor de natuur en leefomgeving is Zwaluwenbunders ook van cultuurhistorisch belang. Cultureel erfgoed is meer dan gebouwen in de binnenstad.
De definitie van cultuurhistorie is volgens de gemeente: ‘het verhaal van Tilburg vertellen’. Zwaluwenbunders doet dat net zo goed.
‘Een cultuurhistorische parel’: zo omschrijft de nieuwe cultuurhistorische atlas het gebied Zwaluwenbunders. Hier liggen veel middeleeuwse straten: Zwaluwsestraat, Quirijnstokstraat, Rauwbrakenweg (voorheen Molenstraat), Waalwijkseweg en Hazennest. Maar ook historische woonkernen, zoals Kouwenberg en Vijfhuizen uit de (vroege) middeleeuwen.
Uit de late middeleeuwen dateren zowel de noordelijke waterlopen (Zwaluwen Loop, Lindse Loop, Bovenste brug) als de zuidelijke (Hemeltjes Loop). Het restant van De Nieuwe Warande is van 1757, maar de Waalwijkse baan (Hollandseweg) stamt uit de Romeinse tijd. Deze herkenbare, historische omgeving ‘vertelt het verhaal van Tilburg’.
Zwaluwenbunders is verder ook uniek door de twaalf aanwezige kwelbronnen met bijzondere flora en fauna, zoals de kamsalamander. Hoe ontstaat dit kwelwater? De grondwaterspiegel in het laaggelegen gebied van Zwaluwenbunders ligt vrij dicht tegen het maaiveld. In de bodem geïnfiltreerd neerslag- en oppervlaktewater stroomt door grondwaterstromen naar lagere bodem. Daar stuit het grondwater op hele pakketten leemlagen. Het hoopt zich op en zoekt onder druk een weg naar boven. Als kwelwater komt het, wonderlijk, uit de grond.
Dit wonderlijke kwelwater vormt cultuurhistorisch gezien een schakel tussen het gebied Quirijnstok en ’t Goirke. Het kwelwater is namelijk de oorsprong van het zogenoemde Quirijnswater, dat inwoners in de Goirkese kerk in de 19de eeuw nog konden halen tegen huid- en oogziekten. En dan is er de waterheilige Sint-Quirinus, naar wie Quirijnstok is vernoemd. Geliefd in Heikant en Quirijnstok, maar zeker ook in ’t Goirke. In de Goirkese kerk staat nog steeds een lindehouten beeld van deze volks- en waterheilige Quirinus van Neuss, uit 1700.
Het gaat dus niet alleen om Zwaluwenbunders rondom de Burgemeester Bechtweg, maar om de cultuurhistorische waarde van het gehele gebied eromheen, met onder meer de Quirijnstokstraat. De oude Quirijnstokstraat ligt in het huidige gebied Zwaluwenbunders, dichtbij de kwelbronnen. Aan die straat stond de veldkapel, de Quirijnstok, net als de Hasseltse kapel onderdeel van de parochie van ’t Goirke.
Na de massale sloop in de jaren zestig door burgemeester Becht volgt nu het miskennen van immaterieel erfgoed. Zwaluwenbunders is immaterieel erfgoed en moet open blijven voor onze Tilburgse identiteit. Het verhaal van Tilburg wordt immers niet alleen verteld door gebouwen en door de binnenstad alleen.
Bronnen:
‘Brabants Heem’, jrg. 2, 1950, nr. 2
‘Katholiek Tilburg in beeld’, 1990, Ronald Peeters & Ed Schilders
‘Tilburg, stad met een levend verleden’, 2001, Gorisse, Arts, De Bruijn, Van Doremalen, Van den Oord, Toorians en Peeters
‘Tilburgse toponiemen in de 16e eeuw, Een tentatieve reconstructie en naamsverklaring’, 1994, J.R.O. Trommelen en M.P.E. Trommelen
—
Met dank aan Luud de Brouwer, Ed Schilders en Lambert Winkelmolen
