Gastbijdrage van Herman Fitters.
Juni 2020. #BlackLivesMatter raast over de wereld. De kranten staan er bol van. Maar elke storm gaat een keer liggen, ook deze. Het dagelijks leven moet toch door. De vraag is: Gaan we in Tilburg dan ook weer stilzwijgend voorbij aan het standbeeld van Petrus Donders met de geknielde Afro-Surinamer? Kijken we weer weg, als we erlangs fietsen?
De handel en wandel van de persoon pater Donders (1809-1887) is moeilijk te vertalen naar het heden. Vertalen in alle facetten zou wel eens tot een teleurstelling kunnen leiden. In elk geval is deze beeldengroep niet de vertaling die we nodig hebben.
Oud-nachtburgemeester Zeus Hoenderop wil het Tilburgse erfgoedpersonage redden door de pater en zijn standbeeld van elkaar te scheiden. [1] Dat lijkt me een goede gedachte. Een oplossingsrichting die het onderzoeken waard is. Ik wil dit kracht bij zetten aan de hand van twee voorbeelden. Allereerst geef ik een aantal historische dierenvergelijkingen, waaronder een citaat van Donders zelf. Daarna ga ik in op de Black Lives Matter-beweging in de VS die ons leert dat het scheiden van een gewaardeerd persoon van zijn of haar standbeeld heel goed mogelijk is: twee presidenten is het al overkomen.
”Met honden is meer deernis in Neerlant”, schreef een geschokte gouverneur van Curaçao in het begin van de 18e eeuw, kort na zijn aankomst vanuit de Republiek. Hij doelde op de behandeling van de slaafgemaakten op het eiland. Na een mislukte maïsoogst lieten de slaveneigenaren de slaven zelf hun kostje maar bij elkaar scharrelen. Oude en invalide slaven werden van de plantages weggejaagd en kregen zo ‘de vrijheid’. Dit leidde tot dramatische taferelen langs de wegen. Sommigen verhongerden, anderen werden doodgeslagen uit ergernis over de overlast [2]. De vergelijking van slaafgemaakten met dieren en dan met name honden was een heel gebruikelijke in die tijd. De hond kruipt voor zijn baas en dolle honden maak je af.
Lastdieren
In de eerste helft van de 19e eeuw werden slaafgemaakten gelijkgesteld aan lastdieren. In de VS werd dat in republikeinse wetten vastgelegd. Ook in de Nederlandse westelijke koloniën sprak men van de ‘verkoop van slaven en lastdieren’. Nederland had een slechte naam op dit gebied. Vrijmoedige liberalen stelden eerder al dat ”den slaaven een slechtere behandeling ondergaan, dan den lastdieren in Europa” [3]. Deze verzuchting viel her en der te lezen en was mogelijk een algemeen gezegde. Pater Donders schreef het ook, in 1846: ”O! Had men hier zoo veel zorg voor het behoud en welzijn der slaven, als men in Europa voor de lastdieren heeft, dan zou het er beter uitzien.” [4]
Met betrekking tot de slavernij is dit zowat het enige citaat van Donders dat we als ‘activistisch’ kunnen bestempelen. Het wordt dan ook maar al te graag geciteerd in allerlei media. Zo ook in de glossy ‘PEERKE. Let Love Rule’ van de Stichting Vrienden van Petrus Donders uit 2017.
Laten we het eens nauwkeuriger bekijken. Het betreffende artikel draagt wat mij betreft een misleidende titel:
‘Brieven van Peerke Donders zijn pamfletten tegen de slavernij’ [5]. Pamfletten? Om te beginnen wordt in het hele stuk slechts geciteerd uit één van de vijfenvijftig brieven die van Donders bewaard zijn gebleven. Namelijk die ene uit 1846 met bovengenoemd citaat. Donders was nog maar kort als kapelaan in Paramaribo werkzaam en mogelijk nog altijd verontwaardigd over de strenge publieke lijfstraffen die er werden uitgedeeld, waaronder de ‘Spaanse bok’. De strafplaats was nota bene vlak voor de pastorie. Maar deze dagelijkse ‘police brutality’ was natuurlijk door wetten gesanctioneerd. En, net zoals dat gold voor de gouverneur van Curaçao, alles went. We horen er niet meer over in zijn latere brieven. Donders past zich aan.
Stilzwijgend voorbij
Zoomen we in en zetten we het citaat in de context van de hele brief dan blijkt nog iets anders. Meteen al in de zin erna. Maar die wordt zelden geciteerd. Donders gaat er namelijk ‘liever stilzwijgend aan voorbij’, aan de behandeling van de slaven. En hij uit inderdaad zijn medelijden. Niet met de Afro-Surinamers, maar met de Europeanen omdat ze door hun meedogenloze gedrag uiteindelijk niet in de hemel zullen komen. Hieronder het betreffende citaat in een hele alinea. Donders beschrijft de bewoners van Suriname, waarbij hij drie ‘soorten’ onderscheidt. Ten eerste de ‘Indianen’, dan de ‘Bosch-Negers’ (Marrons) en tenslotte de ‘Slaven’:
”De slaven, vroeger uit Afrika vervoerd, ook zwart van kleur, maar heden van alle kleuren, door de slechte Europeanen verwekt…., welker getal vroeger zeer groot was, maar heden merkelijk is verminderd, door ongeregeld leven enz., en ook niet weinig door het onmenselijk straffen of liever mishandelingen; voeg hierbij het gebrek aan nodig voedsel om te kunnen leven, veel minder om hard te kunnen werken: hetgeen vooral dit jaar heeft plaats gehad door gebrek aan bananen. Maar vooral volgens mijn oordeel, omdat hier de Vinger Gods zich openbaart, die schijnt te zeggen: tot hiertoe en niet verder. O! Had men hier zoo veel zorg voor het behoud en welzijn der slaven, als men in Europa voor de lastdieren heeft, dan zou het er beter uitzien.
Dan wilde ik Uw Eerwaarde alles verhalen, hetgeen ik daarvan gehoord en gezien heb…, doch dit wil ik liever stilzwijgend voorbijgaan, want dit gaat alle verbeelding te boven, en ik ijs, als ik er aan denk, en wil mij dus liever bepalen om met een diep medelijden uit te roepen: “Wee! Wee! Suriname in de grooten oordeelsdag! Wee! Wee! Ja, duizendmaal Wee den Europeanen, den Eigenaren van Plantage-Slaven, den administrateuren, den directeuren en Blank-officieren (die allen over den slaven heerschen)!!! Ongelukkig zij die zich met het zweet en bloed van die arme Slaven, die geen verdedigers vinden dan God, verrijken.”
Open veld
Het ging absoluut niet goed met de Surinaamse plantage-economie in die tijd, dat is een feit. In dezelfde brief verhaalt Donders over de ‘achteruitgang van de kolonie’ en de moeilijkheden die dat geeft voor de ‘voortgang van geloof en zeden’. De achteruitgang beschrijft hij in termen van ‘goddeloosheden en onregtvaardigheden’, die leiden tot beslaglegging van plantages en executieverkopen. Maar Donders zag hierin toch ook de hand van God. Hij hoopte dat de slaven hierdoor hun vrijheid zouden krijgen zodat er voor de katholieke missie een ruimer werkveld zou ontstaan:
”Dit alles, hoop ik, zal met Gods goedheid het vrijgeven der slaven bespoedigen. Ja, de goede God, hoop ik, zal in zijn barmhartigheid en regtvaardigheid het lot van den ongelukkigen en zoo lang verdrukten slaaf verzachten en hem die vrijheid schenken, waardoor hij in staat zal zijn om zijnen Schepper te kunnen kennen en oprecht te dienen. O! Dan zou er voor ons een open veld zijn om te arbeiden! De goede God geve dit!!”
De ‘bevrijder’
Bovenstaande brief uit 1846, gericht aan zijn weldoener Monseigneur G. van Someren, is mogelijk een keer voorgelezen in een of ander kerkgebouw, maar daar is het ook bij gebleven. Enig effect op de juridische emancipatie van de slaafgemaakten, op 1 juli 1863, is er niet van uit gegaan. Het is dan ook geheel terecht wat Noraly Beijer in 2012 uitsprak: ”Tegen de slavernij heeft hij niets gedaan” [6]. We kunnen het Donders niet kwalijk nemen -het kan niet genoeg worden benadrukt- maar het mag wel gezegd: Deze individuele pater is van geen enkele betekenis geweest in de emancipatie van de slaafgemaakten.
Het is dus eigenlijk een soort volksverlakkerij om anno 2017 te spreken over ‘pamfletten tegen de slavernij’. Alsof hij een soort Max Havelaar was of een Anton de Kom. We krijgen met andere woorden tegenwoordig nog steeds van alles op onze mouw gespeld met betrekking tot deze lokale held. Net zoals onze ouders en grootouders dat hebben gekregen. Dit alles met het doel, let wel, een heiligverklaring door het Vaticaan te bewerkstelligen. Dat zou misschien een compliment zijn voor (wit) Tilburg, maar het staat toch echt haaks op de ‘mentale dekolonisatie’ waar de BLM-beweging voor strijdt.
De ‘bevrijde’
Washington, juni 2020. Protest tegen het standbeeld van Abraham Lincoln. Nota bene de ‘grootste president’ van de Verenigde Staten. Hij die in 1862 de slavernij afschafte en de burgeroorlog wist te beëindigen. Maar het gaat niet om de persoon Lincoln. Het gaat hier om twee afgebeelde mensen en hun verhouding. De bevrijder en de bevrijde. Het beeld is goedbedoeld, maar toch arrogant en voor steeds meer mensen pijnlijk of toch tenminste een bron van ongemak. Want de bevrijde, als hij vrij is, waarom zit hij dan nog op zijn knieën? Hij heeft wel iets weg van een menselijk lastdier!
Bij de oprichting in 1876 sprak een zwarte politicus zich al kritisch uit over de verbeelding van de vrije persoon, op zijn knieën voor de voeten van Lincoln. Maar zwarten zijn nooit betrokken geweest bij het ontwerp van dit emancipatiemonument. Ze hebben wel een rol gespeeld in ’s lands verleden, maar de geschiedenis is toch een wit verhaal. In Boston, waar de ontwerper woonde, staat een kopie van dit beeld. Er is al een aantal jaren discussie over, ook op gemeentelijk niveau. De burgemeester van Boston heeft nu gezegd dat het wat hem betreft naar een museum mag. Tot zover het nieuws uit Boston, juni 2020. [7]
De vergelijking met het standbeeld in Tilburg dringt zich op. Het gaat in wezen niet over de pater. Het is niet interessant of hij nou bevrijder was -in religieuze zin- of niet. Het gaat om de verhoudingen tussen twee mensen en of we er -nog steeds- stilzwijgend aan voorbij willen gaan.
De ‘racisten’
Donders was geen racist die zich boven anderen verheven voelde, nemen we aan, net zomin als vele andere missionarissen. Maar met dit standbeeld wordt de verhouding tussen zwart en wit wel geassocieerd met deze ene pater, of beter gezegd: aan hem opgedrongen. Dat is de volksverlakkerij van de jaren twintig van de vorige eeuw waar we nu mee zitten. Niet geheel toevallig was het zogenaamde interbellum ook de periode waarin de Ku Klux Klan in de VS een heropleving meemaakte. Zeer veel blanke Amerikanen sympathiseerden ermee, je kon er gewoon lid van worden. In 1924 werden zelfs enkele voormannen van de KKK verkozen tot gouverneur. [8] Amerika was openlijk racistisch. En culturele uitwisseling tussen de continenten is van alle tijden, zoals we weten: Europa zou spoedig volgen.
Daarom is ook een andere Amerikaanse discussie interessant voor Tilburg. Het standbeeld van Theodore Roosevelt te paard in New York uit 1939. Deze Roosevelt was president van 1901 tot 1909. Het beeld is al in discussie sinds 1999. Niet vanwege Roosevelt, maar vanwege haar hiërarchische compositie. De president, een ‘Euro-Amerikaan’, wordt geflankeerd door een Native-American en een Afro-American. Het mooie kunsthistorische verhaal is natuurlijk dat het hierbij gaat om de verschillende continenten. Het gekke is: Roosevelt zelf wilde pertinent geen standbeeld.
Hij heeft dat ook laten vastleggen. Maar het beeld is er tóch gekomen, tegen zijn wens in en tegen de wens van zijn familie. De ‘racisten’ hadden een rolmodel nodig, een gerespecteerde kapstok, waaraan ze hun mensbeeld konden ophangen.
Het museum waar het standbeeld voor staat opgesteld laat nu weten het te zullen weghalen. De gemeente is akkoord en ook Roosevelt’s achterkleinzoon is het er roerend mee eens: ”De wereld heeft geen standbeelden nodig die én niet de waarden weerspiegelen van de persoon die het wil eren nóch de waarden van gelijkheid en rechtvaardigheid” Tot zover het nieuws uit New York, juni 2020. [9]
De ‘activisten’
Tilburg, juni 2020. Was u er ook bij op de Schouwburgring? De Tilburgse ‘Black Lives Matter’-demonstratie, georganiseerd door de lokale anti-racismegroep, was indrukwekkend. Bijna duizend mensen, ‘zwart’ en ‘wit’ door elkaar. Maar ook wel gek eigenlijk: naar aanleiding van politiegeweld in een ander continent komen duizenden mensen op de been, overal in Nederland. Zoveel demonstranten komen er doorgaans niet waar het gaat om een puur nationaal thema, zoals bijvoorbeeld Zwarte Piet. Vermoedelijk omdat het dan dichterbij komt. Bij dat onderwerp voelen veel witte Nederlanders iets wat je zou kunnen omschrijven als ‘pijn’, een gevoel van verlies. Nog minder mensen zijn te verwachten waar het gaat om een bij uitstek lokaal onderwerp.
Toch ligt er een verantwoordelijke taak in Tilburg om ook hier racistische elementen – datgene wat niet goed te praten valt – uit de openbare ruimte te halen. Steeds meer mensen zullen – net als bij Zwarte Piet – ‘onze’ Tilburgse beeldengroep gaan herkennen als een symbool van ongelijkheid en als een onderdeel van een wereldwijde beweging tegen racisme. Dan is het beter verandering te sturen dan te wachten tot het je overkomt. Ook in Tilburg dus. Wegkijken in schurende kwesties heeft geen enkele zin. Nieuwe generaties gaan hier niet langer stilzwijgend aan voorbij.
Noten:
[1] https://www.bd.nl/tilburg-e-o/beeld-peerke-donders-ingepakt-met-plastic-ons-peerke-zat-zelf-op-zijn-knieen-tussen-de-mensen~a42b59d1/ 2 juli 2020
[2] Han Jordaan, Met honden is meer deernis!, de Curaçaose slavenhandel en slavernij in het begin van de 18e eeuw, In: Slaven en schepen in het Atlantische gebied, 2013.
[3] Delpher.nl, Vrijmoedige gedachten over de ontdekking van America, in: Algemeen magazyn van wetenschap, konst en smaak, vierde deel, eerste stuk, 1785
[4] Peerke Donders, een leven in brieven, André van Dongen & Ronald Peeters, Stg
Mommerskwartier/ Stadsmuseum Tilburg, 2009
[5] Caroline Evers, Brieven van Peerke Donders zijn pamfletten tegen de slavernij, in: PEERKE Let love rule, Stichting Vrienden van Petrus Donders, 2017
[6] https://www.bd.nl/overig/open-kaart-op-tentoonstelling-peerke-donders-paviljoen~a4155393/ 27 november 2012
[7] https://eu.detroitnews.com/story/news/nation/2020/06/25/protesters-remove-statues-slave-kneeling-lincoln/112019016/ 25 juni 2020
[8] https://nl.wikipedia.org/wiki/Ku_Klux_Klan#De_tweede_Klan
[9] https://www.nytimes.com/2020/06/21/arts/design/roosevelt-statue-to-be-removed-from-museum-of-natural-history.html 21 juni 2020
Peerke zou zelf geen standbeeld gewild hebben en zeker niet dit. Peerke groette bescheiden voordat hij een hut binnen ging. Hij was Christen en Jezus zelf had het steeds over bescheidenheid. Dit beeld drukt minachting uit voor de knielende man en is een klap in het gezicht voor de nakomelingen van de Surinaamse slaven. Wie ECHT beseft wat zich daarginds heeft afgespeeld en dat daar nu nog steeds gevolgen van zijn, KAN dit standbeeld nooit goedkeuren.
In Tilburg Noord heb je het Peerke Donderspark. Dat vind ik meer dan voldoende. Daar is alle ruimte om hem te herdenken en respecteren.
De slavernij in Suriname is met geen pen te beschrijven. Zoek op net maar eens naar slavernij Suriname of naar ‘de Spaanse bok’ (een martelmethode). B.v.
https://m.youtube.com/watch?v=9KN8PvEMx2c
of lees
https://
dbnl.org/titels/titel.php?id=kom_001wijs01
Peerke Donders is gewoon een hele oude en bekende Tilburgse heilige. Onuitwisbare Tilburgse geschiedenis en cultuur. “Black lives matter” daarentegen is als activistische hype uit Amerika overgewaaid. Dat zijn we over een paar jaar weer allemaal weer vergeten omdat de mensen hierachter zichzelf juist schuldig maken aan het racisme dat ze iedereen verwijten. Laat die hype voor wat het is en laat de geschiedenis wat hij is. Ik weet zeker dat het overgrote deel van de Tilburgers het erover eens zijn: blijf gewoon van dat standbeeld af en ga vooral ergens lopen deugen.
Na Zwarte Piet en onze Zeehelden nu Peerke Donders.
Houdt dat dan nooit meer op?
Gaan wij niet massaal ieder jaar op vacantie in Duitsland waar men 6 miljoen Joden
door de gaskamers gejaagd heeft?
Zijn we dat dan vergeten na slechts 70 jaar? Of zijn het economische belangen?
We roepen luidkeels dat dit nooit vergeten mag worden en vooral in de geschiedenisboeken
van onze jeugd moet staan.
Laat dus die standbeelden op hun sokkel opdat ook volgende generaties kunnen zien dat ook
wij Nederlanders behoorlijk fout zijn geweest.
Een van de veel gehoorde kritieken in het racisme-debat is, dat Nederlanders hun geschiedenis niet kennen. De discussie die dit beeld oproept alleen al is het beste argument dat het midden in de maatschappij thuishoort. Het zet aan tot nadenken. Juist het weglaten van wat ons niet welgevallig is zet aan tot rechtvaardiging van datgene wat men wil bestrijden. Wat heb je aan een beeld waar van niemand zich afvraagt waarom het er eigenlijk staat ? Wegkijken, doodzwijgen lost niets op. De confrontatie met je verleden aan durven gaan maakt ons sterker. De slavernij is onlosmakelijk verbonden met het verleden. Racisme, discriminatie is verwerpelijk, maar van alle tijden, omdat het in de mens zit. Ieder mens, geen enkele uitgezonderd. Wie denkt dat dit door het neerhalen van standbeelden kan worden bestreden heeft niets geleerd van zijn geschiedenis. De beeldenstorm tijdens de reformatie heeft er ook niet toe geleid dat de Roomse kerk of heiligenverering niet meer bestaat. Je afzetten tegen iets wat voor een ander wel waarde heeft is het begin van discriminatie en racisme. Waarom zou niet mogen worden afgebeeld dat Peerke Donders te midden van slaven zijn werk deed. Dat was toch de realiteit. Heeft hij zichzelf daarmee verrijkt, zoals de slavenhandelaren en plantagehouders ? Zij waren het die de melaatse slaven als economisch onrendabel beschouwden en uit de maatschappij wierpen. Mogelijk gesteund door de kerk. Maar Petrus Donders was niet de kerk, hij was slechts een kerkelijk vertegenwoordiger die tegen de zin van zijn kerk in weldeed. Goed beschouwd kun je dit beeld ook uitleggen als een aanklacht tegen de kerk als instituut. Niet tegen het individueel beleefde religieus besef van medemenselijkheid en barmhartigheid. En ja, dat deed hij voor de slaven en dat mag niet uitgebeeld of gezien worden ? Bedrijf je dan niet juist wat je wilt bestrijden: ontkenning van het verleden en een van de bronnen van diepgewortelde ongelijkheid.
Zelf ben ik in Breda geboren en heb ik in mijn jeugd nooit van ‘Peerke Donders’ vernomen. Toen ik in Tilburg kwam wonen en regelmatig naar de swing avonden in 013 fietste viel mijn oog wel op het beeld in het Wilhelminapark. Het beeld vond ik afschrikwekkend, en gruwelijk. Wat ik zag was een slaaf geketend en op zijn knieën. Gruwelijke verhalen over mishandeling van de slaven doemden op. Informatie die ik als kind had opgedaan via het boek ‘Marijn bij de Lorredraaiers’ . Later zag ik dat de vrijgemaakte slaaf niet geketend was. Wat ik aan had gezien als een ketting was een koord van de pij van “Peerke Donders’. Sinds 2016 volg ik de politiek van USA op de voet. Zo snapte ik de rellen in Charlottesvolle rondom het standbeeld van Robert E. Lee, een zuidelijke generaal uit de Amerikaanse burgeroorlog. Die protesten in USA hebben mij ook verder doen nadenken. Dit beeld zou niet in de openbare ruimte moeten staan. Zeker niet zonder extra informatie erbij. Nu is er sinds enige tijd al meer aandacht voor het beeld in het Wilhelminapark. Een bezoek aan het Peerke Donders paviljoen leert ons dat er ook andere mooie beelden van de Tilburgse Peerke Donders zijn. In een inclusieve stad lijkt mij dat dit beeld niet meer in de openbare ruimte hoort. De doeltreffende actie van Zeus Hoenderop, juiich ik toe. Petra Robben is, als projectleider van Stadsmuseum Tilburg, een van de leden van een breed samengestelde werkgroep. Zij wil het beeld van PETRUS DONDERS in de context van deze tijd te beschouwen en daar de Tilburgers in mee te nemen. Petra Robben wil graag het gesprek aan.
Ben erg benieuwd naar de opzet van deze dialoog tafels. Het gesprek mag wel schuren. ‘Zonder wrijving geen glans’. Alsook voor mij staat de uitslag wel vast. Dit beeld hoort niet in de openbare ruimte.
Dit hele epistel ademt wat mij betreft geestelijke armoede, ondanks citaten. Het beeld zelf zegt genoeg.
Peerke Donders zou niet eens een standbeeld of museum gehad willen hebben. Degene die dit hebben mogelijk gemaakt bedoelden eer te bewijzen aan een eenvoudig mens die door zijn geloof gedreven zich inzette voor de zwakste onder de zwaksten. Dat dit uitgebeeld wordt door een gekleurde medemens is moeilijk te vermijden als men bedenkt dat dat precies de groepering is waarvoor hij zich, en geen ander, met uiteindelijk zijn eigen leven, heeft ingezet. Dat gegeven weg laten doet onrecht aan zijn inspanningen. Bekijk het beeld eens wat beter: hij heeft een kruis in zijn handen, zijn inspiratie en krachtbron. Gaan we nu ook religie als bron van racisme ter discussie stellen.
Volgens mij betekend dit beeld dankbaarheid voor opofferingsgezindheid. Dat ontkennen betekend ondankbaarheid tegenover mensen die zichzelf volledig opofferen voor een ander.
Peerke was een helper van de melaatsen , dat drukt dat beeld in het Wilhelminapark uit. Blank helpt zwart, wat is daar mis mee ? Een mens helpt een medemens . Wellicht ongelukkig uitgebeeld. Het is voor mij niet duidelijk of het een melaatse is of een slaaf . Het heeft wel iets met het geloof te maken .
Het scheiden van elkaar lijkt mij onzinnig . Het lijkt ook meer op iemand die voor iets vergeving vraagt aan God .